Opisywany dziś spór wydaje się lekko niewyobrażalny — a jednak. Pytanie jest zatem krótkie: jaki nagrobek wolno postawić na kościelnym cmentarzu? Czy chowający ma swobodę w wyborze kształtu, formy i treści pomnika, czy też nagrobek powinien odpowiadać sakralnemu charakterowi cmentarza?
wyrok Sądu Najwyższego z 6 lutego 2015 r. (II CSK 317/14)
Forma i symbolika nagrobka wznoszonego na cmentarzu wyznaniowym co do zasady uzależniona jest od akceptacji właściciela bądź zarządcy nekropolii.
Spór dotyczył kształtu nagrobka na cmentarzu rzymsko-katolickim: mężczyzna, który pochował swą żonę, zlecił wykonanie płyty przedstawiającej kobietę i mężczyznę w pozycji leżącej, splecionych w uścisku i częściowo przykrytych całunem. Z projektem przyszedł do administracji cmentarza, jednak zdaniem kurii taka rzeźba mogła godzić w dobre obyczaje, naruszać prawo do ochrony dóbr osobistych innych osób, których bliscy zmarli spoczywają na tym cmentarzu a nawet obrażać uczucia religijne.
Mężczyzna wniósł pozew o ochronę dóbr osobistych, wskazując, że odmowa zgody na usytuowanie takiego nagrobka na cmentarzu naruszało jego prawo do kultu pamięci zmarłej żony.
art. 2 ust. 2 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych
Utrzymanie cmentarzy wyznaniowych i zarządzanie nimi należy do związków wyznaniowych.
Sąd prawomocnie oddalił roszczenia. Dysponent grobu nie ma nieograniczonego prawa do decydowania o formie nagrobka, zaś pozwana archidiecezja miała prawo odmówić zgody na rzeźbę w tym kształcie — pozbawionej symboliki sakralnej — a to ze względu na ochronę wyznaniowego charakteru nekropolii.
Także Sąd Najwyższy nie podzielił argumentacji mężczyzny. Powodowi przysługuje prawo do grobu (art. 10 ustawy o cmentarzach), które ma cechy zarówno prawa majątkowego jak i osobistego (wyłączne uprawnienie do pochowania zmarłego). Z tego punktu widzenia odmowa zgody na postawienie nagrobka według własnej koncepcji narusza dobro osobiste w postaci kultu osoby zmarłej.
art. 19a ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania
1. Kościoły i inne związki wyznaniowe mają prawo posiadania, zarządzania oraz zakładania i poszerzania cmentarzy grzebalnych.
2. Przepis ust. 1 nie narusza przepisów dotyczących cmentarzy i chowania zmarłych.
Jednakże skoro mężczyzna skorzystał z możliwości pochowania żony w obrządku katolickim, jego wybór oznacza, że musi też zaakceptować ograniczenia wynikające z wyznaniowego charakteru miejsca pochówku. Jeśli powód nie akceptuje tych zasad, może żądać ekshumacji zwłok, ale nie postawienia takiego nagrobka jaki mu się wymarzył.
Po zrekonstruowaniu szeregu norm regulujących zasady funkcjonowania Kościoła katolickiego w Polsce SN doszedł do wniosku, że „w sprawach własnych” Kościół rządzi się własnym prawem (kanonicznym), co jest wyznacznikiem jego autonomii i niezależności od władz państwowych. (Dla odróżnienia czymś innym są natomiast „sprawy odnoszące się do Kościoła”, art. 3 ustawy, które podlegają prawodawstwu państwowemu).
Zarazem przepisy zezwalają związkom wyznaniowym do zakładania cmentarzy — te same związki mają wyłączne prawo do zarządzania i utrzymywania nekropolii.
art. 45 o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP
1. Parafie mają prawo posiadania, zarządzania oraz zakładania i poszerzania cmentarzy grzebalnych. (…)
3. W miejscowościach, gdzie nie ma cmentarzy komunalnych, zarządy cmentarzy umożliwiają pochowanie na cmentarzach, o których mowa w ust. 1, na równych prawach także innych zmarłych.
4. Przepisy ust. 1-3 nie naruszają ogólnych przepisów o cmentarzach i chowaniu zmarłych, o planowaniu przestrzennym oraz o ochronie gruntów rolnych i leśnych.
Istotnym argumentem okazał się także przepis zakazujący władzom cmentarza wyznaniowego odmowy pochowania niewierzącego (lub wierzącego inaczej), jeśli jest to jedyny cmentarz w danej miejscowości (art. 8 ust. 2 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych) — z poszanowaniem zasad równości — ale przy założeniu, że prawo pochówku obejmuje prawo wznoszenia „stosownych nagrobków” (art. 8 ust. 5).
Regulacje te — włącznie z prawem własności do gruntów, na których znajduje się cmentarz — stanowią o ograniczeniu swobody kultu zmarłego, także w kwestii wyboru formy i kształtu nagrobka, a warunki te można określić w regulaminie cmentarza, zwłaszcza, że „pochówek małżonki powoda był pogrzebem wyznaniowym, katolickim. Implikuje to wniosek, że również wzniesienie nagrobka powinno odpowiadać zasadom obowiązującym na cmentarzu wyznaniowym, które zostały ustanowione przez zarządcę nekropolii”.
Q.E.D.