Czy można żądać ekshumacji i przeniesienia zmarłego na inny cmentarz? Czy ekshumacji zmarłego z grobu może żądać każdy członek rodziny? Czy żądanie takie można „opakować” w powództwo o ochronę dóbr osobistych? (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 29 listopada 2016 r., sygn. akt VI ACa 1056/15).
Powódka wystąpiła z pozwem (opartym na zasadzie ochrony dóbr osobistych i art. 1047 par. 1 kpc) przeciwko córkom zmarłego brata z żądaniem złożenia oświadczenia woli wyrażającego zgodę na ekshumację zwłok ich ojca i przeniesienie zwłok do grobowca rodzinnego — by brat spoczął bliżej swej żony. Zdaniem powódki jej brat został pochowany w mogile bez pomnika i na alei dla NN; pozwane nie tylko odmówiły spełnienia jej prośby o dobrowolne przeniesienie zmarłego — dopóki powódka nie wycofa wniesionej przeciwko nim sprawy o zapłatę długów spadkowych — ale nawet nie powiadomiły jej o śmierci brata (ani o pogrzebie).
Zdaniem pozwanych powództwo było niezasadne, albowiem chcą, by ojciec spoczywał blisko ich miejsca zamieszkania, zatem przeniesienie zwłok utrudni kultywowanie jego pamięci, zaś na ładny nagrobek po prostu ich nie stać, bo są w trudnej sytuacji materialnej. Pozwane nie zdecydowały się na pochowanie ojca obok matki, bo taka była wola (zmarłej wcześniej) matki.
z ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz.U. z 2017 r. poz. 912)
art. 10. 1. Prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, a mianowicie:
1) pozostały małżonek(ka);
2) krewni zstępni;
3) krewni wstępni;
4) krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa;
5) powinowaci w linii prostej do 1 stopnia (…)
art. 15. 1. Ekshumacja zwłok i szczątków może być dokonana:
1) na umotywowaną prośbę osób uprawnionych do pochowania zwłok za zezwoleniem właściwego inspektora sanitarnego;
2) na zarządzenie prokuratora lub sądu; (…)
Powództwo zostało w całości oddalone: kult pamięci zmarłego jest jednym z dóbr osobistych chronionych na podstawie art. 23 kc, a realizacja tego prawa polega w szczególności na decydowaniu lub współdecydowaniu o miejscu pochówku i sprawowaniu kultu pamięci osoby zmarłej.
Prawo — oraz obowiązek — pochowania zmarłego określa art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, jednak chociaż sporne jest czy przepis ten określa kolejności realizacji tego prawa (i obowiązku), skoro zmarły został już pochowany w sposób, o jakim zadecydowały pozwane, to żadna inna osoba nie ma już prawa podważać tej decyzji. Każda z osób wskazanych w przepisie jest uprawniona do podjęcia czynności związanych z pogrzebem zmarłego — ale równocześnie można domagać się zaprzestania organizacji pogrzebu wyłącznie wówczas, jeśli działanie osoby uprawnionej jest bezprawne.
Jednakże wniosek o ekshumację musi być złożony przez wszystkie żyjące osoby uprawnione do decydowania o pochówku (skoro zgodnie z art. 15 ust. 1 pkt. 1 ustawy ekshumacja może być dokonana na prośbę „osób uprawnionych” do pochowania zwłok, to wymagane jest złożenie zgodnego wniosku przez wszystkie te osoby) — lecz żadna z tych osób nie ma pierwszeństwa w decydowaniu o przeniesieniu zmarłego na inny cmentarz. Na ocenę sytuacji nie mają wpływu wcześniejsze relacje rodzinne, nawet to, że przeciwko ojcu pozwanych toczyła się sprawa o znęcanie się nad rodziną.
Przysługującego powódce prawa do kultu zmarłego brata nie naruszył brak zawiadomienia o śmierci i dacie pogrzebu. Podobnie przeszkodą w sprawowaniu kultu nie może być pochowanie zmarłego w grobie bez pomnika — mimo braku kamiennego nagrobka powódka może odwiedzić grób brata, a na pewno nie udowodniła ona (ani nawet nie twierdziła), iżby ktokolwiek utrudniał jej dostęp do grobu brata.
Tymczasowe pochowanie w grobie ziemnym nie uchybia kultowi pamięci zmarłego.
Wobec powyższego nie sposób przyjąć, iżby jakiekolwiek działanie pozwanych — zarówno decyzja o organizacji pogrzebu jak i brak zgody na ekshumację przeniesienie zmarłego do grobowca rodzinnego — stanowiły bezprawne naruszenie dóbr osobistych powódki.
Q.E.D.