Klauzule abuzywne spędzają sen z powiek kontrahentom konsumentów, dziś zatem krótkie pytanie: czy zastrzeżenie we wzorcu umowy jednostronnego prawa do odstąpienia od umowy — to instytucja jak najbardziej znana kodeksowi cywilnemu — może być traktowana jako niedozwolone postanowienie umowne?
wyrok Sądu Najwyższego z 15 stycznia 2016 r. (I CSK 125/15)
Ocena, czy postanowienie wzorca umowy rażąco narusza interesy konsumenta (art. 385(1) § 1 kc), zależy od tego, czy wynikająca z niego nierównowaga praw i obowiązków stron na niekorzyść konsumenta jest istotna i znacząca.
Stowarzyszenie zajmujące się ochroną praw konsumentów wystąpiło z powództwem o uznanie za klauzulę abuzywną stosowanego przez dealera samochodowego postanowienia we wzorcu umowy stosowanej w obrocie z konsumentami o treści:
W nadzwyczajnych okolicznościach uniemożliwiających Sprzedawcy dostarczenie Kupującemu zamówionego samochodu, do dnia odbioru samochodu Sprzedawca może odstąpić od wykonania niniejszej Umowy, poprzez pisemne oświadczenie Sprzedawcy doręczone Kupującemu osobiście lub listem poleconym.
Sąd prawomocnie uwzględnił roszczenie: zakwestionowana klauzula daje sprzedawcy jednostronne prawo odstąpienia od umowy posługując się szerokim i ocennym sformułowaniem — gdzie „nadzwyczajne okoliczności” zależeć będą wyłącznie od subiektywnej oceny przedsiębiorcy. Konsument nie ma możliwości zweryfikowania tak określonej przesłanki odstąpienia od umowy, zaś kupującemu pozostaje odzyskać zaliczkę, bez prawa do odszkodowania.
Rozpatrując skargę kasacyjną dealera Sąd Najwyższy zauważył, że rażące naruszenie interesów konsumenta wymaga istotnej nierówności kontraktowej na rzecz kontrahenta konsumenta (art. 385(1) par. 1 kc). Oceny tej dokonuje się poprzez porównanie sytuacji konsumenta — w razie zastosowania zakwestionowanej klauzuli oraz w przypadku gdyby zastosowanie miały przepisy prawa.
Zgodnie z wzorcem umowy sprzedawca zastrzegł sobie prawo odstąpienia od umowy niezależnie od tego czy okoliczności są od niego zależne czy niezależne. W takim przypadku konsument pozbawiony jest prawa wyboru pomiędzy żądaniem naprawienia szkody oraz odstąpieniem od umowy (art. 493 par. 1 kc), zwłaszcza, że odszkodowanie przysługuje tylko temu, kto odstąpił od umowy ze względu na niemożność świadczenia wskutek okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi druga strona (art. 494 par. 1 kc). Oznacza to, że wskutek zastosowania klauzuli prawa konsumenta są w istotny sposób ograniczane — można zatem mówić o rażącym naruszeniu jego interesów.
SN podkreślił, że niezależnie od tego, że strony mogą zastrzec umowie prawo odstąpienia (art. 395 par. 1 kc), to jego skutki mogą być poddane ocenie przez pryzmat kryteriów abuzywności. Co więcej tak sformułowany wzorzec narusza zasadę transparentności umów — wymogu jednoznacznego i zrozumiałego formułowania postanowień — zatem doszło także do naruszenia art. 385 par. 2 kc.