Czy nieważność umowy pożyczki może wynikać z przedmiotu samej pożyczki? Słowem: czy pożyczając pół tony substancji służącej do produkcji narkotyków trzeba się liczyć z tym, że sąd odmówi zasądzenia zwrotu pożyczki lub jej równowartości wyrażonej w pieniądzu?
wyrok SA w Krakowie z 23 maja 2017 r. (sygn. akt I ACa 1777/16)
Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego może dotyczyć treści czynności prawnej lub celu, dla którego została ona podjęta.
Pożyczkodawca pozwał pożyczkobiorcę o zapłatę 90 tys. złotych. Żądanie uzasadnił w ten sposób, że połowie 2013 r. kupił od pozwanego tonę fenyloacetonu (związku chemicznego będącego półproduktem w syntezie amfetaminy) za 200 tys. złotych, a w grudniu pożyczył mu 450 kg substancji. Pozwany miał oddać owe pół tony chemii albo 90 tys. złotych, tymczasem chociaż na fenyloaceton znalazł kupca, powód pieniędzy nie zobaczył.
Traf chciał, że 30 grudnia 2013 r. weszły w życie przepisy delegalizujące fenyloaceton jako prekursor narkotykowy (rozporządzenie (WE) nr 273/2004 w sprawie prekursorów narkotykowych), a powodowi postawiono zarzuty z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii (w tym związane z zakupem amfetaminy, marihuany i haszyszu od pozwanego).
art. 720 par. 1 kc
Przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości.
Sąd prawomocnie oddalił roszczenia: umowa pożyczki może dotyczyć rzeczy oznaczonych co do gatunku. Zawarcie umowy pożyczki związku chemicznego nie budzi wątpliwości, natomiast powód nie przedstawił dowodu na to, że zobowiązanie pożyczkobiorcy mogło polegać na alternatywnym zwrocie kwoty 90 tys. złotych.
Oznacza to, że zwrot fenyloacetonu miał nastąpić w naturze, co jednak — wskutek delegalizacji tego związku — skutkuje wygaśnięciem świadczenia jako niemożliwego do spełnienia (art. 475 par. 1 kc).
Niezależnie od powyższego czynność prawna może być oceniana jako sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. W postępowaniu karnym mężczyzna zeznał, że trudnił się handlem narkotykami i ich prekursorami, w żaden sposób też nie udowodnił, że miał zamiar użyć związku do produkcji pestycydów. Niezależnie zatem od tego, że w dniu zawarcia umowy pożyczki obrót fenyloacetonem nie był jeszcze zakazany, to biorąc pod uwagę cel transakcji — produkcję narkotyków — umowa pożyczki jest nieważna (art. 58 par. 2 kc).
Nieważność umowy pożyczki opiera się przy tym na odniesieniu do pojęcia słuszności, które jest ad hoc ustalane przez sąd orzekający. Jest to klauzula generalna odwołująca się rozsądku, przyzwoitości i dobrego smaku — „zakres czynności sprzecznych z zasadami współżycia społecznego jest zatem nieokreślony i zmienny, jak zmienne jest środowisko społeczne, w którym czynności prawne, a następnie ich ocena aksjologiczna są dokonywane”.
Reasumując pożyczkobiorca nie musi zwracać ani fenyloacetonu, ani kwoty, która odpowiada jego wartości — a my przy okazji mamy ciekawy wykład o equity à la Polonaise.