Czas na pewien paradoks: czy kurator procesowy powołany dla spółki, która nie ma zarządu, może skutecznie zaskarżyć niekorzystny dla spółki wyrok — zarzucając samemu sobie pasywność w postępowaniu? czy pasywność kuratora procesowego może być podstawą nieważności postępowania?
I przy okazji: co należy zrobić jeśli spółka nie ma zarządu, a jest przeciwko niej sprawa w sądzie?
wyrok Sądu Najwyższego z 28 listopada 2017 r. (III PK 170/16)
Jeżeli kurator nie podjął żadnych czynności procesowych za nieobecnego, to takie zaniechanie odpowiada podstawie wznowienia pozbawienia strony (zainteresowanego) możności działania.
Spór dotyczył odwołania od wypowiedzenia umowy o pracę złożonego przez spółkę z o.o. swemu pracownikowi — wspólnikowi posiadającemu 50% udziałów w kapitale (drugie pół miał jedyny członek zarządu, który podpisał wypowiedzenie). Sąd prawomocnie uznał wypowiedzenie za nieuzasadnione, albowiem żadna ze wskazanych przyczyn nie była zasadna, zatem orzeczono o przywróceniu do pracy.
art. 144 par. 1 kpc
Przewodniczący ustanowi kuratora, jeżeli wnioskodawca uprawdopodobni, że miejsce pobytu strony nie jest znane. (…)
Orzekając co do meritum sprawy sąd II instancji zauważył, że w tzw. międzyczasie kadencja członka zarządu wygasła, a zgromadzenie wspólników nie wyłoniło nowego składu tego organu (czyli wspólnicy są cały czas w sporze). Dla spółki ustanowiono kuratora, którego zadaniem było powołanie zarządu, a jeśli byłoby to niemożliwe — likwidacja spółki (art. 42 kc). Po miesiącu kurator został zwolniony z pełnienia obowiązków, toteż sąd ustanowił dla pozwanej spółki kuratora procesowego w osobie pracownika sekretariatu sądowego (art. 144 kpc).
art. 146 kpc
Przepisy o doręczeniu stronie, której miejsce pobytu nie jest znane, i ustanowieniu dla niej kuratora stosuje się również do organizacji, które nie mają organów albo których organy są nieznane z miejsca pobytu.
Spółka zaskarżyła wyrok skargą kasacyjną (złożył ją adwokat z urzędu, ustanowiony na wniosek… kuratora), argumentując, że brak zarządu oznaczał, że spółka nie miała możliwości działania, co powoduje nieważność postępowania przed sądem II instancji (art. 397 pkt 2 kpc). Co więcej sąd nie miał prawa powołać kuratora procesowego z urzędu (skoro powód nie złożył takiego wniosku), a ustanowienie kuratora, który cały czas był bierny, nie chroniło interesu spółki, zatem także pozbawiło ją możliwości obrony.
art. 42 kc
§ 1. Jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora.
§ 2. Kurator powinien postarać się niezwłocznie o powołanie organów osoby prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację.
Sąd Najwyższy uwzględnił racje pozwanej spółki — wyrok został uchylony, a postępowanie w zakresie rozprawy apelacyjnej zniesione.
Kurator procesowy miał prawo udzielić pełnomocnictwa do wniesienia skargi kasacyjnej adwokatowi, ponieważ jest przedstawicielem ustawowym osoby, nie jej pełnomocnikiem procesowym (i nie zmienia nic art. 143 kpc, zgodnie z którym kurator może być ustanowiony tylko na wniosek strony, bo stosowanie przepisów nie może prowadzić do pozbawienia osoby nieobecnej prawa do sądu).
Osoby prawne dokonują czynności procesowe przez organy uprawnione do działania w ich imieniu (art. 67 par. 1 kpc, art. 38 kc). Zgodnie z teorią organów do wyrażenia woli osoby prawnej powołane są osoby fizyczne wchodzące w skład jej organu, tj. prawidłowo powołane i działające w ramach swoich kompetencji. W konsekwencji w postępowaniu sądowym nie może brać udziału osoba prawna, która nie posiada umocowanego organu (art. 202 kpc), z konsekwencjami procesowymi określonymi w art. 70-71 kpc.
Skoro zatem pozwana spółka w toku procesu utraciła zarząd, obowiązkiem sądu było zawieszenie postępowania (art. 174 par. 1 pkt 2 kpc), a skoro do tego nie doszło, postępowanie dotknięte jest nieważnością (art. 379 pkt 2 kpc).
W ogólności obowiązkiem sądu jest powołanie kuratora na podstawie art. 42 kc, który powinien wszcząć postępowanie likwidacyjne — tylko w ten sposób zapewnia się możliwie największą ochronę interesów spółki oraz możliwość załatwienia jej spraw związanych z ustaniem bytu prawnego osoby prawnej. Warunku tego nie spełnia powołanie kuratora procesowego, który powinien podejmować działania wyłącznie do czasu powołania kuratora dla spółki.
Reasumując: kurator procesowy może zarzucić sam sobie pasywność w toku procesu, skutecznie zaskarżając wydane orzeczenie, nawet jeśli został powołany w sposób wbrew ustawie.