Krótko i na temat: czy utrata dochodu z nielegalnej działalności — na przykład urządzanie gier hazardowych bez wymaganej koncesji — może być skutecznie dochodzona przed sądem? (wyrok Sądu Najwyższego z 4 kwietnia 2017 r., I CSK 161/16).
Sprawa dotyczyła odszkodowania od urzędu celnego za uchylone zajęcia urządzeń do gier rozrywkowych: spółka zawarła szereg umów o „wspólnym przedsięwzięciu”, w których w zamian za zgodę na wstawienie automatów do lokali zobowiązała się m.in. do obsługi prawnej i prowadzenia spraw związanych z urządzeniami. Po jakimś czasie urządzenia do gier zostały zatrzymane przez urząd celny w toku postępowania karnoskarbowego, jednak część postanowień o zatrzymaniu została uchylona przez sąd — zatem sprawa o odszkodowanie za utracone dochody trafiła do sądu.
Sąd uwzględnił powództwo: tam gdzie sąd uwzględnił zażalenie na postanowienie prokuratora o zatrzymaniu urządzenia, można mówić o bezprawności działania funkcjonariuszy celnych (art. 417(1) par. 2 kc), zatem utrata dochodów jest szkodą pozostającą w związku przyczynowym (art. 361 par. 1 kc). Nie ma znaczenia, że umowy o „wspólnym przedsięwzięciu” mogą być nieważne, (a to ze względu na naruszenie przepisów ustawy o grach hazardowych), co czyniłoby przychody świadczeniem nienależnym, zwłaszcza, że strona pozwana nie udowodniła tej nieważności i skutku w postaci braku dochodów.
art. 412 kc
Sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym. Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, przepadkowi może ulec jego wartość.
Skuteczna okazała się skarga kasacyjna wniesiona przez pozwaną Izbę Celną: spójny aksjologicznie system prawa nie tylko nie chroni działań sprzecznych z prawem, ale też ma za zadanie eliminować bodźce do podejmowania takich czynności, m.in. poprzez pozbawienie korzyści z nielegalnej działalności. Na gruncie prawa odszkodowawczego odpowiada za to niepisana lecz powszechnie akceptowana reguła, iż utrata korzyści czerpanych z działalności nielegalnej nie może być kwalifikowana jako szkoda w rozumieniu art. 361 § 2 kc (por. wyrok SN z 24 czerwca 2014 r., I CSK 477/13).
Oznacza to, że czynność nieważna ex lege (art. 58 kc) nie może prowadzić do zaspokojenia wierzyciela (art. 412 kc) — zatem zarówno nieważność zawartych umów lub ustalenie, że powodowa spółka urządzała gry hazardowe bez wymaganej koncesji (art. 89 ugh) ma wpływ na ocenę roszczeń.
Tych okoliczności sąd II instancji nie ustalił, zatem zaskarżony wyrok został uchylony, a sprawa wraca do ponownego rozpoznania.