A teraz coś z całkiem innej beczki: czy zakaz konkurencji może dotyczyć wspólników spółki z o.o. — i czy ewentualnie wspólnik może się temu sprzeciwić na zasadzie liberum veto? (wyrok Sądu Najwyższego z 18 kwietnia 2018 r., IV CSK 352/17).
Orzeczenie wydano w sprawie wniesionej przez wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością o stwierdzenie nieważności zmiany umowy spółki zakazującej wspólnikom podejmowania działalności konkurencyjnej wobec spółki — także w okresie 24 miesięcy po wyjściu wspólnika ze spółki. Wspólnikami spółki było 15 pilotów portowych, przeciwko uchwale głosowało 2 udziałowców, w tym powód.
Sąd prawomocnie stwierdził, że zakaz konkurencji wspólnika spółki wynika z ustawowego obowiązku lojalności, zaś prowadzenie działalności konkurencyjnej stanowi zagrożenie wobec interesów przedsiębiorcy, zaś z istoty bycia udziałowcem wynika, że nie powinien podejmować działań sprzecznych z tymi interesami. Obowiązek taki można wywieść z ogólnych zasad kodeksu spółek handlowych — ale już jego zakres musi wynikać z umowy spółki (art. 159 ksh). Taka uchwała nie zwiększa świadczeń wspólników ani nie uszczupla ich praw, zatem nie wymaga jednomyślności (art. 246 par. 3 ksh). Uchwała wspólników nakładająca obowiązek powstrzymywania się od jakiejkolwiek działalności konkurencyjnej nie pozbawia powoda swobody wykonywania zawodu i możliwości wyboru miejsca pracy — zatem nie można więc zarzucać jej sprzeczności z dobrymi obyczajami i nie ma na celu jego pokrzywdzenia (art. 249 par. 1 ksh).
(Powyższe uwagi nie odnoszą się do zakazu konkurencji po utracie statusu wspólnika — w tej części powództwo zostało uwzględnione.)
art. 159 ksh
Jeżeli wspólnikowi mają być przyznane szczególne korzyści lub jeżeli na wspólników mają być nałożone, oprócz wniesienia wkładów na pokrycie udziałów, inne obowiązki wobec spółki, należy to pod rygorem bezskuteczności wobec spółki dokładnie określić w umowie spółki.
Skuteczna okazała się skarga kasacyjna: obowiązek lojalności wspólnika dotyczy nie tylko spółek osobowych, ale także kapitałowych, a chociaż nie jest wprost wyrażony w ustawie, można go wywodzić z art. 3 ksh oraz klauzul generalnych (art. 354 kc i art. 5 kc). Naruszenie obowiązku lojalności — jako podstawowego obowiązku korporacyjnego udziałowcy — może być podstawą wykluczenia wspólnika ze spółki.
art. 246 par. 3 ksh
Uchwała dotycząca zmiany umowy spółki, zwiększająca świadczenia wspólników lub uszczuplająca prawa udziałowe bądź prawa przyznane osobiście poszczególnym wspólnikom, wymaga zgody wszystkich wspólników, których dotyczy.
Niezasadne jest jednak założenie, iż sam fakt prowadzenia przez wspólnika działalności konkurencyjnej stanowi rażącą nielojalność wobec spółki i pozostałych wspólników. Zakaz konkurencji w spółkach prawa handlowego wynikać bowiem może albo z przepisów prawa (jak w spółkach osobowych oraz odniesieniu do członków zarządu spółek kapitałowych, art. 211 ksh) — albo z umowy spółki, o ile wspólnicy uznają, że jest to zasadne i konieczne.
W ocenie Sądu Najwyższego nałożenie na wspólników spółki z o.o. zakazu konkurencji jest zwiększeniem świadczeń wspólników w rozumieniu art. 246 par. 3 ksh — bo świadczenie może polegać zarówno na działaniu, jak i na zaniechaniu (art. 353 par. 2 kc) — zaś zaniechaniem tego rodzaju będzie właśnie powstrzymywanie się od prowadzenia działalności konkurencyjnej. Skoro zatem zakaz taki nie był ustanowiony w umowie spółki (art. 159 ksh), to jego późniejsze wprowadzenie wymaga zgody wszystkich wspólników — albowiem przegłosowanie zakazu konkurencji większością głosów godzi w autonomię osób, które zdecydowały się zawiązać spółkę.
Stąd też uchwała podjęta przez wspólników — bez zgody powoda — jest sprzeczna z ustawą, zatem SN zaskarżony wyrok uchylił, zwracając sprawę do ponownego rozpoznania.
Słowem: w pewnych sytuacjach wspólnikowi spółki z o.o. przysługuje coś w rodzaju liberum veto — na przykład wówczas, kiedy reszta udziałowców próbuje przeforsować swoje pomysły na relacje wspólników w sposób wpływający na jego zakres świadczeń wobec spółki.