Prekluzja dowodowa, czyli obowiązek przedstawienia wszystkich dowodów przez stronę w odpowiednim czasie, sprawia niekiedy mnóstwo problemów nawet zawodowym pełnomocnikom procesowym. Dziś zatem kilka zdań o tym czy strona zawsze musi pamiętać o zawnioskowaniu wszystkich materiałów już w pozwie lub odpowiedzi na pozew — i czy sąd musi, jeśli widzi, że dowód będzie korzystny dla strony, dopuścić nawet spóźniony dowód, choćby z urzędu.
wyrok Sądu Najwyższego z 8 lutego 2018 r. (II CSK 462/17)
Założenie, że sąd jest obowiązany dopuścić na podstawie art. 232 zdanie drugie kpc spóźniony dowód zawsze wtedy, gdy może on prowadzić do odwrócenia kierunku rozstrzygnięcia, niweczyłoby w istocie sens mechanizmu koncentracji materiału procesowego.
Orzeczenie wydano w sporze o zapłatę należności z weksli. Powód wniósł pozew w postępowaniu nakazowym, sąd wydał nakaz zapłaty, a po jego uchyleniu sprawa trafiła do rozpoznania w zwykłym procesie.
(Weksle stanowiły zabezpieczenie umowy, na podstawie której pozwani zobowiązali się do nabycia, na rzecz powoda (który w chwili zawarcia umowy nie miał obywatelstwa polskiego), ale we własnym imieniu, nieruchomości z myślą o przyszłym wzroście wartości; do pewnego czasu interesy szły dobrze, ale w którymś momencie powód stwierdził, że pozwani przejmują działki dla siebie, zatem wypowiedział im umowę, zażądał wydania ziemi — a następnie wypełnił weksle i zażądał ich wykupu.)
art. 6 par. 2 kpc
Strony i uczestnicy postępowania obowiązani są przytaczać wszystkie okoliczności faktyczne i dowody bez zwłoki, aby postępowanie mogło być przeprowadzone sprawnie i szybko.
Sąd prawomocnie uwzględnił powództwo, m.in. odmawiając uwzględnienia — jako nieudowodnionego — zarzutu potrącenia poniesionych nakładów na zarząd nieruchomościami. Owszem, pozwani (reprezentowani przez profesjonalnego pełnomocnika) przedstawili pisemne oświadczenie powoda o całkowitym rozliczeniu zobowiązań, ale wniosek dowodowy został złożony na ostatnim posiedzeniu, nie wykazując przy tym, że dowód nie został przedstawiony już 3 lata wcześniej (tj. wraz z odpowiedzią na pozew), bez ich winy (tzw. prekluzja dowodowa).
art. 207 par. 6 kpc
Sąd pomija spóźnione twierdzenia i dowody, chyba że strona uprawdopodobni, że nie zgłosiła ich w pozwie, odpowiedzi na pozew lub dalszym piśmie przygotowawczym bez swojej winy lub że uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy albo że występują inne wyjątkowe okoliczności.
Pozwani nie uprawdopodobnili także, iż weszli w posiadanie dokumentu w toku procesu (na kilka tygodni przed ostatnią rozprawą) — zaś biorąc pod uwagę sprzeczność wielu stwierdzeń oraz „labilność i brak konsekwencji” prezentowanego stanowiska można przyjąć, że zaniedbali obowiązku określonego w art. 6 par. 2 kpc. (Pamiętali o takim dokumencie, wiedzieli, że jest istotny dla sprawy, ale nie zwrócili się do osoby, która była w posiadaniu dokumentu, o jego wydanie, art. 248 kpc). Takie postępowanie prowadzi do przeciągania procesu z naruszeniem art. 207 par. 6 kpc i art. 217 par. 2 kpc — zaś sąd pomija spóźnione twierdzenia i dowody, chyba że strona uprawdopodobni, że nie zgłosiła ich we właściwym czasie bez swojej winy lub że uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy albo że występują inne wyjątkowe okoliczności.
Sąd Najwyższy nie uwzględnił skargi kasacyjnej pozwanych: rozstrzygnięcie sprawy bez zbędnej zwłoki jest standardem konstytucyjnym (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP), obowiązki w tym zakresie spoczywają nie tylko na sądzie, ale i na stronach, które muszą korzystać z uprawnień procesowych w taki sposób, by zachowana była sprawność postępowania. W konsekwencji sąd ma prawo (a właściwie obowiązek) pominąć spóźnione twierdzenia i dowody, chyba że strona uprawdopodobni, że nie powołała ich we właściwym czasie bez swej winy, albo też, że uwzględnienie spóźnionych dowodów nie spowoduje opóźnienia w postępowaniu (art. art. 207 par. 6 kpc i art. 217 par. 2 kpc, a także art. 344 par. 2 kpc, art. 493 par. 1 kpc i art. 503 par. 1 kpc).
Prekluzja dowodowa służyć ma koncentracji materiału procesowego — tak, by sąd miał możność zapoznać się z całością sprawy na jej najwcześniejszym etapie — jednak niezasadna odmowa uwzględnienia takiego wniosku może być podstawą skargi kasacyjnej. Stosowanie tych przepisów wymaga od sądu przeprowadzenia oceny czy okoliczności rzeczywiście zostały przez stronę uprawdopodobnione (ciężar ich uprawdopodobnienia spoczywa wyłącznie na stronie) — ale okolicznością tą nie może być niewiarygodność dowodu. Słowem: sąd nie może pominąć dowodu tylko dlatego, że uważa go za niewiarygodny — ani też uwzględnić tylko dlatego, że uważa za wiarygodny.
art. 217 par. 2 kpc
Sąd pomija spóźnione twierdzenia i dowody, chyba że strona uprawdopodobni, że nie zgłosiła ich we właściwym czasie bez swojej winy lub że uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy albo że występują inne wyjątkowe okoliczności.
Reguły tej nie naruszono w prowadzonym postępowaniu: sąd ograniczył się do wiarygodności twierdzeń i środków zgłoszonych w celu uprawdopodobnienia braku winy w naruszeniu przepisów o prekluzji dowodowej — ale nie oceniał wiarygodności przedłożonego oświadczenia (czego nb. zrobić nie mógł, bo sąd nie może bazować na materiałach, które nie zostały przyjęte jako dowód w sprawie). Nie można przy tym zarzucać sądowi, że na marginesie poddał „ocenie wiarygodność przytoczonych w tym celu twierdzeń z perspektywy całokształtu postawy procesowej pozwanych, uwzględniając zmienność i brak konsekwencji sposobu ich obrony oraz rozbieżności między ocenianymi twierdzeniami, a wcześniejszą argumentacją strony pozwanej” (pozwani czynili zarzut, że skoro sąd ma ocenić okoliczności przemawiające za ewentualnym „przywróceniem” dowodu, to wyprzedzająca ocena dowodu oznaczała naruszenie przepisów procedury) — bo nawet taka wypowiedź nie zmienia przyczyny uwzględnienia wniosku dowodowego.
SN stwierdził, że sąd może niekiedy przeprowadzić spóźniony dowód z urzędu (art. 232 kpc), zaś brak takiego dowodu może być nawet zarzutem kasacyjnym — jednak bezskuteczne jest oparcie się wyłącznie o twierdzenie, iż przeprowadzenie dowodu z urzędu przeciwdziałałoby nieprawidłowemu rozstrzygnięciu sprawy.
Reasumując: wnosząc pozew lub odpowiedź na pozew warto od razu zebrać i przedstawić wszystkie dowody potwierdzające nasze twierdzenia, aby uniknąć ich pominięcia jako zgłoszonych z naruszeniem prekluzji dowodowej.