Czy podział majątku po rozwodzie obejmuje także udziały w spółce z o.o., jeśli formalnym wspólnikiem był tylko mąż, ale nabył udziały za pieniądze z majątku wspólnego? Czy wskutek podziału sąd może na siłę „dookoptować” żonę jako wspólniczkę spółki — przyznając jej połowę udziałów należących do męża?
postanowienie Sądu Najwyższego z 16 marca 2018 r. (IV CSK 105/17)
Dokonując podziału majątku, który był objęty wspólnością ustawową, sąd może przyznać należące do tego majątku udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością byłemu małżonkowi niebędącemu wspólnikiem tylko za jego zgodą.
Orzeczenie wydano w sprawie o podział majątku wspólnego po rozwodzie. W skład majątku wchodziło m.in. 60 udziałów w spółce z o.o. Formalnym wspólnikiem w spółce był ex-mąż, ale wszystkie środki na założenie i działalność spółki pochodziły z majątku wspólnego (chodziło o kwotę 20 mln złotych sprzed denominacji).
W pierwszym podejściu sąd prawomocnie podzielił majątek w ten sposób, że przyznał wszystkie udziały w spółce ex-mężowi, nakazując stosowną spłatę na rzecz ex-żony. Postanowienie to zostało uchylone, ponieważ zdaniem SN w przypadku jednostronnego dysponowania przez jednego z małżonków środkami pochodzącymi z majątku wspólnego nie ma zastosowania odpowiedzialność określona w art. 415 kc, lecz należy stosować per analogiam zasady rozliczenia określone w art. 45 krio, czyli należy zobowiązać go do zapłaty na rzecz współmałżonka części tej wartości odpowiadającej udziałowi współmałżonka w majątku wspólnym (postanowienie SN z 12 maja 2016 r., IV CSK 600/15).
W drugim podejściu sąd przyjął inną wartość majątku wspólnego podlegającego podziałowi, ale podtrzymał decyzję o pozostawieniu udziałów w spółce jej wspólnikowi (zmniejszając nieco kwotę do rozliczenia) — bo podział udziałów między rozwiedzionych małżonków nie sprzyjałby wygaszeniu konfliktu, a prawo majątkowe nie może być przyznane bez zgody uczestnika postępowania o podział majątku (postanowienie SN z 14 listopada 2012 r., II CSK 187/12).
Skargę kasacyjną na takie rozstrzygnięcie wniósł mężczyzna, którego zdaniem skoro 60 udziałów w spółce jest podzielne, to niedopuszczalne było przyznanie ich wyłącznie jemu, z obowiązkiem spłaty — zamiast tego sąd powinien przyznać każdemu z ex-małżonków po 30 udziałów (art. 46 krio, który odsyła do przepisów o dziale spadku — zaś art. 1035 kc odsyła do art. 212 par. 2 kc). Co więcej skoro na spółkę przeznaczył kwotę 20 mln starych złotych, to po podziale ex-żona powinna dostać tylko 1 tys. złotych.
Sąd Najwyższy nie podzielił tego poglądu: w przypadku objęcia wkładu w spółce z o.o. za środki pochodzące z majątku wspólnego, udziały objęte przez jednego z małżonków (jako wspólnika) należą do majątku wspólnego małżonków (uchwała SN z lipca 2016 r., III CZP 32/16, udziały w spółce nie są wskazane w art. 33 krio, który wymienia przedmioty należące do majątku osobistego małżonków). W ramach spółki z o.o. należy odróżniać sferę majątkową od sfery korporacyjnej, przez co formalnie należące do jednego małżonka (wspólnika) udziały w rzeczywistości stanowią współwłasność małżeńską (wówczas małżonek nie jest „współwspólnikiem” w rozumieniu art. 184 ksh).
Udziały w spółce z o.o. są zbywalne, co prowadzi do kolejnego wniosku — iż nabycie udziałów może nastąpić w drodze orzeczenia sądowego (postanowienia wydanego w sprawie o podział majątku po ustaniu wspólności majątkowej ustawowej).
Nie istnieje jednak norma prawna pozwalająca na przyznanie w tej sytuacji udziałów ex-małżonkowi wbrew jego woli. Kodeks spółek handlowych nie eksponuje wprawdzie zasady dobrowolności członkostwa (jak w przypadku spółdzielni czy stowarzyszenia), jednak przyjęcie, iż dopuszczalne byłoby zmuszenie kogoś do objęcia udziałów w spółce z o.o. wymagałoby wyraźnej podstawy ustawowej.
W przypadku podziału majątku roszczenia ex-żony nie ograniczają się do połowy nominalnej kwoty, za którą ex-mąż kupił udziały w spółce — w orzecznictwie przyjmuje się bowiem, że wartość nakładu z majątku wspólnego ustala się według ceny rynkowej udziałów (uchwała SN z 13 marca 2008 r., III CZP 9/08).