Czy może się zdarzyć, że sąd wyśle stronie wyrok z innym uzasadnieniem, niż pozostawi w aktach sprawy? Czy różnice w uzasadnieniu wyroku mogą być podstawą zaskarżenia orzeczenia? Jaki jest skutek doręczenia stronie uzasadnienia o innej treści, niż pracował nad nią sąd?
wyrok Sądu Najwyższego z 20 grudnia 2018 r. (II CSK 745/17)
Strona, której doręczono uzasadnienie innej treści niż uzasadnienie rzeczywiście sporządzone w sprawie, nie tylko nie zna — bez swojej winy i wbrew swej woli — rzeczywistej treści motywów rozstrzygnięcia sprawy, ale jest narażona na ryzyko wprowadzenia w błąd co do tych motywów.
Spór dotyczył wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane i kar umownych za opóźnienie w zakończeniu prac. Sąd I instancji uwzględnił żądanie, zasądzając na rzecz powoda 349 tys. złotych (kwota niezapłaconego wynagrodzenia została pomniejszona o karę umowną, którą strony ustaliły na 1% za każdy dzień opóźnienia — decydując jednak o miarkowaniu jej wysokości).
Bezskuteczne okazały się apelacje wniesione przez obie strony: w przypadku spóźnionego ukończenia prac zamawiający ma prawo domagać się kary umownej niezależnie od wysokości poniesionej szkody; jednak w przypadku zastrzeżenia rażąco wygórowanej kary umownej sąd może zmniejszyć jej wysokość, zwłaszcza jeśli zamawiający nie udowodni jakiejkolwiek szkody związanej z opóźnieniem.
Pozwany złożył skargę kasacyjną, w której wskazał, iż doręczono mu wyrok sądu I instancji z uzasadnieniem innej treści, niż był aktach sprawy — co uniemożliwiło mu realizację prawa do obrony.
Sąd Najwyższy podzielił to stanowisko: pisemne uzasadnienie wyroku jest jedną z form realizacji konstytucyjnego prawa do sprawiedliwego rozstrzygnięcia sprawy (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP) — jego rolą jest umożliwienie realizacji funkcji kontrolnej (prawa do zaskarżenia orzeczenia, art. 78 Konstytucji RP). Owszem, zgodnie z przepisami uzasadnienie orzeczenia sądu I instancji sporządzane jest tylko na wniosek strony (art. 328 par. 1 kpc), zaś strona może skorzystać z prawa odwołania się niezależnie od tego czy złoży wniosek o doręczenie orzeczenia z uzasadnieniem (art. 369 par. 2 kpc) — jednak jeśli uzasadnienie jest sporządzone, jego treść musi spełniać wymagania określone prawem, zaś powinnością strony jest odnieść krytykę wyroku właśnie do jego uzasadnienia (art. 368 kpc).
Wadliwość uzasadnienia wyroku może mieć dwie postaci: może być ono sporządzone z naruszeniem wymogów, ale może też miejsce sytuacja, gdy uzasadnienie doręczone stronie jest „nieprawdziwe”, tj. odbiega od tekstu dokumentu znajdującego się w aktach sprawy. Pierwszy rodzaj uchybienia jest podstawą zarzutów apelacyjnych lub kasacyjnych, aczkolwiek skuteczność zarzutu zależeć będzie od tego czy wada uniemożliwia dokonanie kontroli orzeczenia. W drugim przypadku dochodzi do sytuacji, kiedy treść formalnie prawidłowego uzasadnienia daje stronie niepełny lub nieprawdziwy obraz motywów, którymi kierował się sąd — przez co strona w pełnej nieświadomości i zaufaniu do działania sądu polemizuje z ustaleniami i konkluzjami, którymi nie kierował się sąd wydając zaskarżony wyrok.
Taka też sytuacja miała miejsce w przypadku zaskarżonego wyroku: różnice w uzasadnieniu wyroku mają charakter merytoryczny i istotny (m.in. różna wysokość wynagrodzenia będącego podstawą obliczenia kary umownej, różne kwoty stawki dziennej, maksymalnej kwoty i poziomu miarkowania kary umownej, różna wysokość finalnej kary umownej, różna argumentacja prawna, etc.) — przez co należy przyjąć, iż doszło do naruszenia prawa do informowania strony o motywach rozstrzygnięcia oraz prawa do wysłuchania w stopniu pozbawiającym ją możliwości obrony jej praw, co jest podstawą do stwierdzenia nieważności postępowania (art. 379 pkt 5 kpc).
Z tego względu SN zdecydował o uchyleniu wyroku i zniesieniu postępowania przed sądem II instancji w części dotyczącej rozpoznania jego apelacji.
Zamiast komentarza: konsekwentnie, jak sądzę, nieważność będzie dotyczyła także postępowania wynikającego ze sporządzenia niewłaściwego uzasadnienia — czyli sąd okręgowy będzie jeszcze raz doręczał stronie apelację wyrok z uzasadnieniem (o ile ten właściwy dokument jest w aktach), więc strona będzie jeszcze raz pisała apelację — więc być może czekają ją dodatkowe wydatki… Być może zatem w następnym kroku będzie trzeba się zastanowić nad odpowiedzialnością odszkodowawczą wynikającą z takiego zaniedbania.