Konstytucja gwarantuje związkom zawodowym (podobnie jak wielu innym organizacjom społecznym) autonomię i niezależność od władz państwowych. Czy to oznacza, że sąd nie ma prawa ingerować w wewnętrzne sprawy takiej organizacji? Czy dopuszczalne jest zatem odwołanie się od pozbawienia członkostwa w związku zawodowym? Czy jednak taki pozew zostanie odrzucony ze względu na niedopuszczalność drogi sądowej? (postanowienie z dnia 21 września 2018 r. (V CSK 561/17).
Orzeczenie wydano w sprawie o ustalenie, iż powódka jest członkiem związku zawodowego — po tym jak organizacja skreśliła ją z listy członków z powodu nieopłacania składek.
Sąd prawomocnie odrzucił pozew wniesiony przeciwko międzyzakładowej organizacji związkowej, wskazując, iż ustalenie stosunku prawnego — członka związku zawodowego — jest niedopuszczalne na drodze sądowej (art. 199 par. 1 pkt 1 kpc). W ocenie sądu związki zawodowe cieszą się na tyle szeroką autonomią gwarantowaną przepisami krajowymi i międzynarodowymi, że nie można uznać za sprawę cywilną (w rozumieniu art. 1 kpc) powództwa o ustalenie statusu członka związku zawodowego. Związki zawodowe są w swej działalności niezależne — od pracodawców, administracji państwowej, samorządu, a także od innych organów. Kontrola sądowa działalności związków zawodowych ogranicza się do etapu rejestracji i ustalania treści statutu, związek może być stroną stosunków cywilnoprawnych — ale relacje wewnątrz-organizacyjne nie podlegają kognicji sądowej.
Skoro zatem żaden przepis ustawy o związkach zawodowych nie przyznaje prawa do wystąpienia z powództwem o ustalenie, droga sądowa jest wykluczona — jej roszczenia nie są „sprawą” w rozumieniu art. 45 Konstytucji RP (por. „Dyskryminacja przez związki zawodowe”).
Rozpatrując skargę kasacyjną wniesioną przez powódkę Sąd Najwyższy przypomniał, że w utrwalonym orzecznictwie nie budzi wątpliwości, iż droga sądowa przysługuje nie tylko w odniesieniu do spraw cywilnych, ale też innych spraw — jeśli gwarancja prawa dostępu do sądu wynika z art. 45 Konstytucji RP. Z tego względu odrzucenie pozwu dopuszczalne jest w dwóch przypadkach: (i) jeśli przedstawiona sprawa nie jest „sprawą” w rozumieniu ustawy zasadniczej (lub kognicję sądów wyłącza art. 77 ust. 2 Konstytucji RP); (ii) jeśli właściwym jest inny organ niż sąd powszechny lub SN (art. 177 ust. 1 Konstytucji RP i nie ma podstaw do zastosowania np. art. 199(1) kpc (por. „Decyzja o obsadzie funkcji kościelnych nie podlega zaskarżeniu do sądu powszechnego”). W każdym innym przypadku sąd ma obowiązek rozpatrzyć sprawę, bo w przeciwnym razie doszłoby do naruszenia prawa do sądu.
Wniesiony pozew dotyczył ustalenia stosunku członkostwa w związku zawodowym, zdaniem powódki istniały wątpliwości co do prawa skreślenia jej z listy członków ze względu na zaległości w opłacaniu składek. Ustrojowo związki zawodowe podobne są do spółdzielni, partii politycznych i stowarzyszeń (są to formy realizacji wolności zrzeszania się — art. 12 Konstytucji RP) — a jednak chociaż prawo nie przewiduje uprawnienia kwestionowania uchwał stowarzyszenia, stosunek prawny jego członka podlega kontroli sądowej, ponieważ status członka stowarzyszenia jest źródłem cywilnych praw podmiotowych.
Zdaniem SN regułę tę należy analogicznie stosować do spraw, w których członek związku zawodowego występuje o ustalenie stosunku prawnego w celu ochrony swojego członkostwa. Statut związku zawodowego jest umową szczególnego rodzaju (por. np. uchwała SN z 11 maja 2005 r., III CZP 16/05) — z członkostwa wynika m.in. prawo do równego traktowania przez organy związku, które to prawo ma charakter prywatnoprawny, a przez to podlega ochronie sądowej.
Uprawnienia do odwołania się do sądu od pozbawienia członkostwa w związku zawodowym nie wyklucza zasada autonomii związku zawodowych (gwarantowana zarówno konstytucyjnie jak i w umowach międzynarodowych) — autonomia nie może służyć apriorycznemu wyłączeniu spod kontroli sądowej sporów między organizacją społeczną i jej członkami, zaś niezależność zrzeszeń nie oznacza, że przysługuje mu prawo niestosowania się do własnego statutu.
(Na marginesie warto zauważyć, iż SN podkreślił, że sprawa dotyczy utraty członkostwa ze względu na brak opłacania składek — nie konfliktu o cele działania związku zawodowego lub obsady władz organizacji społecznej, w których to przypadkach władze publiczne powinny działać w sposób szczególnie wstrzemięźliwy (por. postanowienie SN z 12 maja 2016 r., IV CSK 529/15 oraz tekst „Czy odmowę przyjęcia w poczet członków związku wyznaniowego — na przykład ze względu na brak obywatelstwa polskiego — można zaskarżyć do sądu?”).
Z tego względu Sąd Najwyższy zdecydował się uchylić oba wydane w sprawie orzeczenia i zwrócić sprawę do ponownego rozpoznania w pierwszej instancji.