Trzymając się jeszcze przez chwilę tematyki proceduralnej (nudnej jak flaki i może aż tak nie angażującej P.T. Czytelników, ale zawsze komuś może się przydać): Sąd Najwyższy przypomina, że skarga nadzwyczajna nie jest na tyle nadzwyczajna, iżby myśląc o wniesieniu skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 424(1) kpc) można było zapomnieć o wyczerpaniu innych środków wzruszenia orzeczenia — w tym o skardze nadzwyczajnej (postanowienie Sądu Najwyższego z 20 grudnia 2018 r., III CNP 19/18, w którym odrzucono skargę na postanowienie dotyczące podziału majątku wspólnego.
art. 519(2) par. 1 kpc
Można żądać stwierdzenia niezgodności z prawem prawomocnego postanowienia co do istoty sprawy sądu drugiej instancji kończącego postępowanie w sprawie, jeżeli przez jego wydanie stronie została wyrządzona szkoda, a zmiana lub uchylenie tego postanowienia w drodze przysługujących stronie środków prawnych nie było i nie jest możliwe.
W uzasadnieniu postanowienia Sąd Najwyższy podkreślił, że jedną z przesłanek dopuszczalności wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia jest wyczerpanie przez skarżącego wszystkich dopuszczalnych prawem ścieżek pozwalających na zmianę lub uchylenie rozstrzygnięcia niezgodnego z prawem („zmiana lub uchylenie tego postanowienia w drodze przysługujących stronie środków prawnych nie było i nie jest możliwe”, art. 424(1) kpc, art. 519(2) kpc). Skarga o stwierdzenie niezgodności jest nadzwyczajnym środkiem, jej celem nie jest zatem ani uchylenie ani zmiana orzeczenia — skarga taka jest pierwszą fazą niezbędną do realizacji odpowiedzialności deliktowej Skarbu Państwa (art. 417(1) par. 1 kc).
Strona powinna zatem w pierwszej kolejności podjąć wszelkie środki prawne dla wyeliminowania szkody — a dopiero jeśli środki procesowe nie były skuteczne, może żądać naprawienia szkody, do czego pierwszym etapem jest wniesienie skargi nadzwyczajnej. W konsekwencji treść skargi o stwierdzenie niezgodności powinna wykazać, iż wzruszenie orzeczenia nie było i nie jest możliwe (art. 424(5) par. 1 pkt 5 kpc) — brak takiej informacji skutkuje odrzuceniem skargi jako niedopuszczalnej (art. 424(8) par. 1 kpc).
art. 89 par. 1 ustawy o Sądzie Najwyższym
Jeżeli jest to konieczne dla zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, od prawomocnego orzeczenia sądu powszechnego lub sądu wojskowego kończącego postępowanie w sprawie może być wniesiona skarga nadzwyczajna, o ile:
1) orzeczenie narusza zasady lub wolności i prawa człowieka i obywatela określone w Konstytucji lub
2) orzeczenie w sposób rażący narusza prawo przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie, lub
3) zachodzi oczywista sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego
— a orzeczenie nie może być uchylone lub zmienione w trybie innych nadzwyczajnych środków zaskarżenia.
W treści skargi wskazano, iż nie było możliwe wniesienie skargi kasacyjnej (ze względu na zbyt niską wartość przedmiotu sporu), ani też wzruszenie orzeczenia w drodze wznowienia postępowania — co w ocenie Sądu Najwyższego było niewystarczające. Jest to konsekwencją wprowadzenia do porządku prawnego kolejnego nadzwyczajnego środka zaskarżenia — skargi nadzwyczajnej — która jest jeszcze jednym (ale ostatnim) nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia („orzeczenie nie może być uchylone lub zmienione w trybie innych nadzwyczajnych środków zaskarżenia”).
Oznacza to, że skarga nadzwyczajna, jako jeszcze jeden środek pozwalający na zmianę lub uchylenie wadliwego orzeczenia, powinna być stosowana przed przepisami pozwalającymi ustalić odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa (skuteczność skargi nadzwyczajnej może doprowadzić do usunięcia źródła szkody, przez co odpowiedzialność SP będzie bezprzedmiotowa).
Nie ma przy tym znaczenia, iż w odniesieniu do orzeczeń, które się uprawomocniły przed 3 kwietnia 2018 r. wyłącznie uprawnionym do wniesienia skargi nadzwyczajnej jest Rzecznik Praw Obywatelskich i Prokurator Generalny (art. 115 par. 1a ustawy o SN). W takim przypadku strona powinna wystąpić z takim wnioskiem do wskazanego organu, który wprawdzie nie musi skorzystać z przysługującej mu kompetencji — ale wniosek taki czyni zadość wymaganiu wykorzystania wszelkich prawnych mechanizmów służących wzruszeniu prawomocnego orzeczenia.
W konsekwencji skarżący powinien wykazać, iż bezskutecznie zwrócił się do RPO lub Prokuratora Generalnego z wnioskiem o wniesienie skargi nadzwyczajnej — nawet jeśli jest to instytucja nieistniejąca w chwili uprawomocnienia się zakwestionowanego orzeczenia.
Na marginesie Sąd Najwyższy zauważył, w skuteczne wniesienie skargi nadzwyczajnej także może, w pewnych warunkach, bezpośrednio prowadzić do ustalenia odpowiedzialności Skarbu Państwa (art. 89 par. 4, art. 115 par. 2 ustawy o SN), co pozwala na osiągnięcie tego samego skutku, co skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.