Czy w postępowaniu grupowym (tzw. „pozew zbiorowy”) można dochodzić ustalenia odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanego wobec grupy? Czy jednak na przeszkodzie temu stoi fakt, że przecież szkoda wyrządzona każdej osobie może być różna? Przechodząc od ogółu do szczegółu: czy dopuszczalne jest ustalenie odpowiedzialności za powódź w postępowaniu grupowym — zbiorczo co do zasady, a później szczegółowo, w odrębnych postępowaniach indywidualnych?
wyrok Sądu Najwyższego z 31 stycznia 2019 r. (V CSK 596/17)
Ustalenie [w postępowaniu grupowym] odpowiedzialności pozwanego wraz z równoczesnym pozostawieniem orzeczenia o istnieniu i wielkości szkody sądowi prowadzącemu postępowanie indywidualne, należy traktować jako wypowiedź o całości petitum pozwu w postępowaniu grupowym (wyrok pełny).
Orzeczenie wydano w sprawie wytoczonego grupowego powództwa o ustalenie odpowiedzialności gminy i powiatu za szkody wyrządzone grupie mieszkańców miejscowości podczas powodzi w maju 2010 r.
art. 2 ust. 3 ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym
W sprawach o roszczenia pieniężne powództwo może ograniczać się do żądania ustalenia odpowiedzialności pozwanego za określone zdarzenie lub zdarzenia. W takim przypadku powód nie jest obowiązany wykazywać interesu prawnego w ustaleniu.
Sąd prawomocnie oddalił powództwo: operaty przeciwpowodziowe nie były wykonane prawidłowo, nie było informacji o stanie budowli hydrotechnicznych, które miały wpływ na kształtowanie się fali powodziowej na rzece. Gdyby zespół reagowania dysponował aktualnymi danymi, lustro wody mogłoby być niższe o 21-39 cm; zaniechanie jest bezprawne w rozumieniu art. 417 par. 1 kc — ale raz, że nie ma pewności czy każdy z członków grupy został poszkodowany przez powódź, a „dzielenie roszczenia na fragmenty” w postępowaniu grupowym, dla oceny indywidualnych roszczeń, jest niedopuszczalne.
Badając skargę kasacyjną Sąd Najwyższy przypomniał, że postępowanie grupowe jest jeszcze jednym rodzajem postępowania sądowego, uregulowanym poza kodeksem postępowania cywilnego, w którym stosuje się (odpowiednio lub wprost, por. uchwała SN 13 lipca 2011 r., III CZP 28/11) — w zakresie nieuregulowanym w ustawie — przepisy kpc. W postępowaniu grupowym można dochodzić roszczeń pieniężnych i niepieniężnych, jednak powództwo o ustalenie odpowiedzialności pozwanego dopuszczalne jest wyłącznie w odniesieniu do roszczeń pieniężnych (to w sytuacji kiedy ujednolicenie dochodzonych kwot jest niemożliwe). Ustalenie odpowiedzialności pozwanego nie może nastąpić w całkowitym oderwaniu od treści roszczenia — sąd powinien bowiem ustalić wspólne dla członków grupy okoliczności będące przesłanką dochodzonego roszczenia. Ustalenie odpowiedzialności pozwanego w postępowaniu grupowym dotyczy określonego zdarzenia — ocena czy członek grupy poniósł szkodę wskutek tego zdarzenia powinna być ustalana w odrębnym procesie (wyrok grupowy ma wówczas charakter prejudykatu (art. 365 kpc), ale tylko co do tego, co było przedmiotem orzekania w postępowaniu grupowym).
Nie można jednak porównywać takiego ustalenia odpowiedzialności jako wariantu uznania roszczenia za usprawiedliwione co do zasady (wyrok wstępny, art. 318 kpc). W szczególności postępowanie grupowe nie ma na celu przesądzenia czy każdy z członków rzeczywiście poniósł szkodę — pogląd taki prowadziłby do wyłączenia możliwości prowadzenia postępowania grupowego w sprawach, w których wyłącznie po zbadaniu indywidualnych okoliczności faktycznych możliwa byłaby ocena, iż w ogóle doszło do wyrządzenia szkody.
Dlatego Sąd Najwyższy przyjął, iż należy elastycznie pochodzić do tego co może być przedmiotem wyroku ustalającego wydanego na podstawie art. 2 ust. 3 ustawy; dopuszczalne jest jednak uwzględnienie powództwa o roszczenie pieniężne wynikające z deliktu, jeśli istnieje prawdopodobieństwo, iż szkoda wystąpiła — i finalne dokonanie oceny roszczeń w postępowaniu indywidualnym (chociaż wyrok wydany w postępowaniu grupowym ma charakter prejudykatu, sąd, który ustali, że powód szkody nie poniósł, nie jest nim związany).
Nie ma przeto potrzeby „dzielenie roszczenia na fragmenty” — rolą sądu, do którego trafi powództwo grupowe, jest ocenić spór w jego pierwszym etapie, co do zasady — drugi etap będzie należał do sądu, do którego trafi indywidualny pozew wniesiony przez członka grupy dysponującego prawomocnym wyrokiem (art. 21 ust. 2 udgp). Taki wyrok jest wyrokiem pełnym, odpowiadającym petitum pozwu — natomiast w rubrum takiego wyroku sąd powinien pozostawić wzmiankę o pozostawieniu pewnych zagadnień do rozstrzygnięcia w odrębnym postępowaniu.
Ponieważ sąd nie wziął tych okoliczności pod uwagę, zamiast tego apriorycznie zdecydował, iż ustalenie odpowiedzialności za powódź w postępowaniu grupowym jest niemożliwe, SN uchylił zaskarżony wyrok i zwrócił sprawę do ponownego rozpoznania w II instancji.