Dziś ceny nieruchomości szybują w górę, ale wiadomo, że co się wzniosło, kiedyś musi spaść. Na czasie wówczas będzie garść następujących pytań: czy badanie zdolności kredytowej po udzieleniu kredytu — wymóg udostępnienia nieruchomości do weryfikacji jego stanu, dostarczenia operatu szacunkowego przez wskazanego rzeczoznawcę majątkowego — stanowi klauzulę abuzywną? (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 10 stycznia 2019 r., sygn. akt VII AGa 1643/18).
Orzeczenie dotyczyło powództwa o uznanie za niedozwolone postanowienie umowne klauzuli uzależniającej decyzję o przyznaniu przez bank kredytu hipotecznego od zlecenia wykonania wyceny nieruchomości przez rzeczoznawcę wskazanego przez kredytodawcę — czyli zmuszanie konsumenta do zakupu operatu szacunkowego u narzuconego kontrahenta.
Sąd I instancji częściowo odrzucił, a częściowo uwzględnił powództwo, uznając za klauzule abuzywne następujące postanowienia zawarte we wzorcu umowy kredytowej:
Ponadto Kredytobiorca zobowiązuje się do: (…)
4) udostępnienia Bankowi lub podmiotom wskazanym przez Bank przedmiotu zabezpieczenia w celu przeprowadzenia jego kontroli i weryfikacji jego stanu i wartości, w celu umożliwienia wykonywania oceny wartości nieruchomości stanowiącej przedmiot zabezpieczenia Kredytu. Ocena wartości nieruchomości powinna nastąpić każdorazowo w przypadku zmiany stanu technicznego lub prawnego nieruchomości lub w przypadku zmiany warunków zagospodarowania przestrzennego dla obszaru, na którym położona jest nieruchomość.
5) dostarczenia na wniosek Banku operatu szacunkowego wykonanego przez rzeczoznawcę majątkowego przeszkolonego dla sektora bankowego, który jest wpisany na listę Rzeczoznawców Majątkowych, w przypadku gdy Bank nie może przeprowadzić oceny wartości nieruchomości w oparciu o dostępne dane rynkowe. Kontrola przedmiotu zabezpieczenia w trybie opisanym wyżej może być przeprowadzona nie częściej niż raz na 36 miesięcy.
SOKiK nie jest władny, w postępowaniu dotyczącym klauzuli niedozwolonej, oceniać całościowego postępowania banku — określonego we wniosku o udzielenie kredytu, a więc nie we wzorcu umowy — które polega na uzależnieniu przyznania kredytu od zlecenia wyceny nieruchomości od wskazanemu rzeczoznawcy majątkowemu. Jeśli taka praktyka narusza zbiorowe interesy konsumentów, może być przedmiotem postępowania przed UOKiK, a sąd zajmie się taką sprawą dopiero na etapie odwołania od decyzji UOKiK.
art. 70 ust. 3 pr.bank.
Kredytobiorca jest obowiązany umożliwić podejmowanie przez bank czynności związanych z oceną sytuacji finansowej i gospodarczej oraz kontrolę wykorzystania i spłaty kredytu.
Oceniając natomiast stosowany przez bank wzorzec umowy kredytowej (pkt 4) SOKiK ocenił, że narzucone postanowienia, które służą ułatwieniu w zabezpieczeniu wierzytelności i zaspokojeniu roszczeń na wypadek niespłacania kredytu, prowadzą także do wykorzystania przez bank silniejszej pozycji w relacjach z konsumentem. Bank nie tylko wprowadza kilkusetzłotową opłatę za taką usługę, ale też zobowiązuje kredytobiorcę do każdorazowego udostępnienia nieruchomości w przypadku „zmiany stanu technicznego lub prawnego”, nie precyzując kto decyduje o konieczności takiej weryfikacji.
art. 74 pr.bank.
W czasie obowiązywania umowy kredytu kredytobiorca jest obowiązany przedstawić — na żądanie banku — informacje i dokumenty niezbędne do oceny jego sytuacji finansowej i gospodarczej oraz umożliwiające kontrolę wykorzystania i spłaty kredytu.
Odnośnie drugiego z zakwestionowanych postanowień (pkt 5) sąd zauważył, że kredytobiorca ma obowiązek współpracy z kredytodawcą, w tym przedstawić informacje i dokumenty niezbędne do oceny jego wiarygodności finansowej — ale wyłącznie dotyczące aktualnego stanu finansowego klienta (art. 74 pr.bank.). Wymóg dostarczenia operatu szacunkowego przez rzeczoznawcę majątkowego przeszkolonego przez sektor bankowy oznacza przerzucenie (przez bank, który nie potrafi dokonać rynkowej wyceny) obowiązków i kosztów związanych z ochroną interesów banku, który jako profesjonalista powinien albo umieć znaleźć kryteria tej oceny, albo stosować mniej uciążliwe dla konsumenta rozwiązania. Roszczenia banku są zabezpieczone hipoteką, zatem rozszerzanie katalogu zabezpieczeń narusza interesy ekonomiczne konsumentów.
Niezależnie od tego nie można stwierdzić, iżby postanowienie to uniemożliwiało konsumentowi swobodny wybór rzeczoznawcy majątkowego — bo może wybrać, aczkolwiek spośród szerokiej listy osób przeszkolonych przez sektor bankowy.
Nie jest klauzulą niedozwoloną natomiast postanowienie odsyłające, w przedmiocie kosztów czynności, do taryfy bankowej — informacja, że bank pobiera opłaty za obsługę kredytu nie narusza art. 385(1) par. 1 kc.
W apelacji od niekorzystnego wyroku bank wskazał, że SOKiK nie uwzględnił przepisów prawa bankowego, które wprost nakazują kredytobiorcy umożliwienie podejmowania przez bank czynności związanych z oceną jego sytuacji finansowej i gospodarczej.
Sąd II instancji podzielił ten pogląd: zaskarżone orzeczenie jest efektem niewłaściwej wykładni przepisów prawa bankowego i nie uwzględniają roli banku hipotecznego, dla którego hipoteka nie jest jedynym sposobem zabezpieczenia roszczeń w przypadku ewentualnego braku spłaty kredytu. Art. 70 ust. 3 i art. 74 prawa bankowego wprost upoważniają bank do badania sytuacji finansowej klienta, a na kredytobiorcę nakładają obowiązek współpracy z bankiem w wykonaniu tego prawa — trzeba mieć wszakże na uwadze, że bank ma obowiązek chronić depozyty pieniężne, z których udziela kredytu. W ramach tych kompetencji bank ma prawo badać czy kredytobiorca nie utracił zdolności kredytowej lub czy zdolność do spłaty nie jest zagrożona, a także badać czy zabezpieczenie kredytu jest wystarczające (w przypadku banku hipotecznego obowiązki te wzmacnia obowiązek przestrzegania limitów określony w art. 18 i art. 25 ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych).
Oznacza to, że zakwestionowane klauzule w umowie kredytowej służą realizacji obowiązków ustawowo nałożonych na bank hipoteczny, zatem nie mogą być uznane ani za sprzeczne z dobrymi obyczajami, ani za rażąco naruszające interesy konsumentów, przez co nie stanowią niedozwolonego postanowienia umownego — zatem wyrok został zmieniony, a powództwo oddalone.