Czy dopuszczalna jest jednostronna zmiana wzorca umowy o charakterze ciągłym, bo pozwala na to art. 384(1) kc? Czy jednak każda zmiana regulaminu powinna mieć podstawę w samym regulaminie — a klauzula modyfikacyjna powinna precyzyjnie określać przyczyny zmian warunków świadczenia usług? (wyrok Sądu Najwyższego z 15 lutego 2019 r., I NSK 4/18).
Orzeczenie wieńczy głośny swego czasu spór o połączenie telewizji „n” z Cyfrą+ — oraz skutków tego połączenia dla abonentów, którzy zostali przymuszeni do przejścia do NC+ (wcześniejsze zmagania opisałem w tekście „Czy sam art. 384(1) kc wystarczy do zmiany wzorca umownego – czy niezbędna jest klauzula we wcześniejszym regulaminie?”).
Dla przypomnienia: w wydanej decyzji UOKiK uznał, iż sposób informowania o zmianach i wyznaczenie abonentom bardzo krótkiego terminu na rozwiązanie umowy ze względu na brak zgody na nowe warunki usługi (co miało skutkować przedłużeniem umowy) stanowił nieuczciwą praktykę rynkową (art. 4 ust. 1 upnpr), a przez to praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów i nałożył na nadawcę (ITI Neovision S.A.) prawie 11 mln złotych kary.
art. 384(1) kc
Wzorzec wydany w czasie trwania stosunku umownego o charakterze ciągłym wiąże drugą stronę, jeżeli zostały zachowane wymagania określone w art. 384, a strona nie wypowiedziała umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia.
We wniesionym odwołaniu nadawca stwierdził, że zmiana oferty nie mogła zniekształcić zachowań rynkowych przeciętnego konsumenta, zaś kodeks cywilny nie wymaga istnienia klauzuli modyfikacyjnej dla skutecznej zmiany lub wydania nowego wzorca, zaś wyłączną podstawą takiej zmiany jest przepis art. 384(1) kc.
Sąd I instancji co do zasady podzielił opinię UOKiK: wcześniejszy regulamin nie pozwalał na jednostronną zmianę pakietu programowego operatora oraz warunków świadczenia usługi — klauzula modyfikacyjna musi bowiem zawierać skonkretyzowane okoliczności, których zaistnienie uprawnia do zmiany umowy (art. 384(1) kc). Co więcej kierowane do konsumentów pisma mogło wytworzyć w nich przekonanie, iż zaproponowany model zmian oferty jest zgodny z prawem i skuteczny, zaś „opakowanie” tak ważnego oświadczenia różnymi folderami reklamowymi mogło wprowadzić abonentów w błąd co do charakteru korespondencji. Niezależnie od tego sąd stwierdził, iż urząd nie uwzględnił wszystkich okoliczności łagodzących, zatem finalnie zmienił wysokość kary o połowę.
art. 385(3) pkt 10 kc
W razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności:
10) uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie;
Częściowo skuteczna okazała się apelacja nadawcy — klauzula modyfikacyjna musi być dostatecznie skonkretyzowana i wskazywać na okoliczności uprawniające do zmiany wzorca (nie może mieć charakteru blankietowego i nie może dotykać istoty umowy) — ale nie może być zbyt kazuistyczna, albowiem rozwój technologiczny nie pozwala na przewidzenie wszystkich hipotetycznych sytuacji. Jednakże zważywszy na precedensowy charakter sprawy oraz fakt, iż ITI Neovision współpracowała z UOKiK i dobrowolnie wycofała się ze zmian, kara została prawomocnie obniżona do 1,2 mln złotych.
W skardze kasacyjnej przedsiębiorca podtrzymał wcześniejszy pogląd: art. 384(1) kc nie wymaga szczegółowej klauzuli modyfikacyjnej dla zmiany wzorca w trakcie trwania stosunku zobowiązaniowego o charakterze ciągłym. Mimo to wcześniejszy regulamin przewidywał zmianę pakietu programowego, cennika i długości umowy, więc w przypadku połączenia nadawców można było wprowadzić tego rodzaju zmiany.
Sąd Najwyższy nie uwzględnił skargi kasacyjnej. Owszem, nie ma zgodności co do sposobu zmiany wzorca umownego w czasie trwania stosunku umownego o charakterze ciągłym — w myśl rzadziej spotykanego poglądu dopuszczalna jest modyfikacja treści stosunku prawnego wyłącznie na podstawie przepisu art. 384(1) kc, jeśli adherent może liczyć się z możliwością takiej zmiany (zgodnie z innym poglądem proferent jest do tego uprawniony, o ile może swobodnie wypowiedzieć umowę). Częściej jednak wskazuje się, iż art. 384(1) kc reguluje wyłącznie tryb postępowania w przypadku zmiany wzorca umownego podczas trwania umowy — ale nie jest samoistną podstawą do dokonania jednostronnej modyfikacji wiążącej umowy. W takim przypadku do związania nowym wzorcem niezbędna jest podstawa ustawowa lub klauzula modyfikacyjna w umowie — a wynika to zarówno z zasady pacta sunt servanda, jak też zasady autonomii woli i równorzędności stron oraz zasady sprawiedliwości kontraktowej (zakazu jednostronnej zmiany umowy).
Pogląd ten okazał się kluczowy dla oceny sporu: nie ma podstaw by jedna ze stron umowy mogła, całkowicie dowolnie, bez upoważnienia ustawowego lub umownego, modyfikować istniejący stosunek prawny. Swoboda umów polega nie tylko na możliwości podjęcia przez stronę decyzji co do zawarcia lub niezawarcia umowy, ale też na prawie do kształtowania treści tej umowy — tymczasem jednostronna zmiana wzorca umowy stwarzałaby stan niepewności w obrocie prawnym, co jest to szczególnie niedopuszczalne w relacjach przedsiębiorców z konsumentami — bo to ci pierwsi mogliby praktycznie dowolnie zmieniać treść regulaminów. Oznacza to, że warunkiem dopuszczalności jednostronnego wprowadzenia zmian we wzorcu musi być wcześniejsze zastrzeżenie — szczegółowej i skonkretyzowanej (nie wystarczą same „ważne powody”) — klauzuli modyfikacyjnej oraz oczywiście wystąpienie owego warunku, od którego uzależniono możliwość wprowadzenia zmian.
Odnośnie rzekomego istnienia klauzuli modyfikacyjnej we wcześniejszym regulaminie SN podkreślił, iż wzorzec umowy musi być transparentny: zrozumiały (co to treści i formy) i jednoznaczny, czyli jego postanowienia nie mogą budzić wątpliwości interpretacyjnych. Oznacza to, że uprawnienie do jednostronnej zmiany treści umowy musi być na tyle sprecyzowana, by adherent nie stał przed ryzykiem arbitralnych zmian. Tymczasem stosowany przez nadawcę dokument określał wyłącznie uprawnienie klienta do rozwiązania umowy, ale nie wprowadzał uprawnienia dla przedsiębiorcy do zmiany umowy w trybie art. 384(1) kc, w szczególności do zmiany istotnych elementów tej umowy (cennika, przedmiotu, okresu obowiązywania) — co nie jest wystarczająca dla przyjęcia, iż ITI Neovision S.A. mogła narzucić abonentom nowe warunki.