A skoro już są wakacje, to chyba dobry moment, żeby pogłębić tematykę z zakresu prawa pracy. Dziś zatem kilka akapitów o tym czy „krzyżowa” umowa o pracę — zawarta z siostrą, która znów zatrudnia swą siostrę w swojej firmie — może świadczyć o pozorności czynności prawnej? Zwłaszcza jeśli równocześnie świadczone są usługi na podstawie umowy cywilnoprawnej, a w dodatku nie do końca wiadomo jakie czynności są wykonywane na podstawie której umowy?
wyrok Sądu Najwyższego z 3 października 2018 r. (II UK 275/17)
Prawo nie zabrania pozostawania jednej osoby w kilku stosunkach prawnych, pod warunkiem jednak, że każdy z tych stosunków będzie miał za swój przedmiot, zobowiązanie do wykonywania różnorodzajowych prac.
Sprawa dotyczyła decyzji ZUS, w której odmówiono pracującej w firmie swej siostry pracownicy (10 lat na minimalnym wynagrodzeniu, bez określonego miejsca i czasu pracy, bez ewidencji czasu pracy) prawa do podlegania ubezpieczeniu społecznemu z tytułu zatrudnienia — bo „krzyżowe” powiązania pracownicze między siostrami oznaczają, że umowa o pracę została zawarta dla pozoru (art. 83 par. 1 kc), a więc jest nieważna.
Pozorność stosunku pracy miała wynikać z faktu, że już wcześniej pracownica prowadziła działalność gospodarczą (siedziby obu firm były pod tym samym adresem — w mieszkaniu siostry) i świadczyła usługi finansowo-księgowe na rzecz swej siostry, zaś w praktyce po prostu zajmowała się sprawami przedsiębiorstwa — a siostra była równolegle zatrudniona w biurze swej pracownicy.
art. 29 par. 1 kp
Umowa o pracę określa strony umowy, rodzaj umowy, datę jej zawarcia oraz warunki pracy i płacy, w szczególności:
1) rodzaj pracy;
2) miejsce wykonywania pracy;
3) wynagrodzenie za pracę odpowiadające rodzajowi pracy, ze wskazaniem składników wynagrodzenia;
4) wymiar czasu pracy;
5) termin rozpoczęcia pracy.
Sąd I instancji stwierdził, że brak skonkretyzowania obowiązków pracowniczych oznacza, iż relacjom brak było typowych cech stosunku pracy, zwłaszcza podporządkowania pracowniczego (art. 22 par. 1 kp), zaś wykonywane czynności polegały na zaufaniu i stosunku pełnomocnictwa.
Odmiennie rzecz oceniono po apelacji: więzi rodzinne między siostrami nie wykluczają istnienia stosunku pracy, zaś brak określenia czasu i miejsca świadczenia pracy nie oznacza, że nie było stosunku pracy, bo podwładna pracowała w trybie zadaniowym.
art. 83 par. 1 kc
Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności.
Oceniając skargę kasacyjną wniesioną przez ZUS Sąd Najwyższy przypomniał, że „kanonem” skuteczności powstania stosunku pracy jest stwierdzenie, że strony określiły essentialia negotii umowy o pracę (art. 29 par. 1 kp), przy czym istnienie stosunku pracy należy oceniać przez pryzmat cech określonych w art. 22 par. 1 kp.
Multiplikowanie czynności prawnych i krzyżowe zawieranie ze sobą umów o pracę, przez co strony uzyskują przemiennie status pracodawcy i pracownika nie jest sprzeczne z prawem i samo w sobie nie może prowadzić do oceny, że czynność prawna jest pozorna. Nie ma też zakazu zatrudniania się „w rodzinie”, bo stopień pokrewieństwa nie wyklucza podległości pracowniczej. Jednak jeśli sąd dochodzi do przekonania, że oświadczenie woli jest symulowane — strony z góry, świadomie zakładają, że nie będą realizowały swoich praw i obowiązków — zachodzi skutek określony w art. 58 par. 1 kc. Pozorność umowy o pracę zachodzi wówczas, gdy mimo zawarcia umowy praca w ogóle nie jest świadczona, lub też okoliczności jej wykonywania nie odpowiadają cechom stosunku pracy — taka umowa nie może być podstawą do objęcia ubezpieczeniem społecznym.
Z punktu widzenia istnienia stosunku pracy nie jest kluczowe samo zawarcie umowy, zgłoszenie pracownika do ZUS lub opłacanie składek — istotne jest to, czy pracownik świadczył pracę na warunkach określonych w art. 22 par. 1 kp. Jedną z cech stosunku pracy jest podległość pracownicza, która nie musi być zawsze rozumiana ściśle (w praktyce istnieje pojęcie „podporządkowania autonomicznego”, które odnosi się do osób na stanowiskach kierowniczych lub pracowników mobilnych (na zadaniowym czasie pracy), kluczowe jest ustalenie, iż istniał mechanizm, dzięki któremu pracodawca egzekwował wykonywanie pracy podporządkowanej — w szczególności, że jego pracą kierował przełożony (art. 3(1) kp).
Skoro zatem ze stanu faktycznego wynika, że pracownica już wcześniej świadczyła usługi finansowo-księgowe na podstawie umowy o świadczenie usług, która to umowa nie została rozwiązana po nawiązaniu umowy o pracę — można powiedzieć, że była to „krzyżowa” umowa o pracę — to kluczowe jest ustalenie jakie czynności były wykonywane na podstawie stosunku pracy, a jakie na podstawie umowy cywilnoprawnej, zwłaszcza, że siedziby obu firm znajdowały się pod jednym adresem, a później pracownica wykonywała pracę w mieszkaniu siostry (równocześnie w siedzibie swej firmy).
Zważywszy, że okoliczności te nie zostały w sprawie jednoznacznie ustalone, SN zdecydował o uchyleniu zaskarżonego wyroku i zwrocie sprawy do ponownego rozpoznania.