Czy Skarb Państwa zawsze ponosi odpowiedzialność za lukę prawną, której skutkiem jest szkoda majątkowa? Czy jednak odpowiedzialność za zaniechanie legislacyjne wymaga wyraźnego prawnego obowiązku ustanowienia normy prawnej? Czy zatem brak powiększenia wynagrodzenia syndyka o podatek VAT — wynagrodzenia wynikającego z przepisów prawa i ustalanego przez sąd — można traktować jako lukę prawną? (wyrok Sądu Najwyższego z 29 listopada 2019 r., I CSK 543/17).
Sprawa dotyczyła odpowiedzialności Skarbu Państwa (Sejmu i Senatu, Prezesa Rady Ministrów, a także ministrów Finansów i Sprawiedliwości) za zaniechanie legislacyjne polegające na braku powiększenia wynagrodzenia należnego syndykom o podatek VAT, ze skutkiem w postaci wyrządzenia szkody majątkowej.
art. 167a ustawy prawo upadłościowe (w brzmieniu aktualnym)
Wynagrodzenie i zaliczki na wynagrodzenie syndyka obowiązanego do rozliczenia podatku od towarów i usług podwyższa się o kwotę podatku od towarów i usług.
Powodem był syndyk masy upadłościowej jednej ze spółek (w l. 1997-2009), który za pełnioną funkcję otrzymywał wynagrodzenie ustalone przez sąd, nie prowadząc przy tym ewidencji podatku VAT i nie odprowadzając tego podatku do budżetu państwa. W 2011 r. urząd skarbowy wydał decyzję, w której stwierdził, że syndyk prowadzi działalność gospodarczą (w rozumieniu art. 15 ust. 1 ustawy o VAT), co oznacza, że powstała zaległość podatkowa z tytułu VAT.
Zdaniem syndyka brak ustawowego nakazu podwyższania wypłacanego wynagrodzenia o kwotę podatku (stosowny przepis pojawił się dopiero w 2011 r.) stanowił delikt polegający na niewydaniu aktu normatywnego, którego skutkiem jest powstanie szkody wyrządzonej w związku z wykonywaniem władzy publicznej (art. 417 kc w zw. z art. 417(1) par. 4 kc) — zatem do sądu trafił pozew o zapłatę odszkodowania w wysokości 77 tys. złotych.
art. 162 ust. 6 ustawy prawo upadłościowe (dodany Dz.U. z 2011 r. nr 142 poz. 828, uchylony Dz.U. z 2015 r. poz. 978)
Wynagrodzenie syndyka, nadzorcy sądowego i zarządcy obowiązanych do rozliczenia podatku od towarów i usług, o którym mowa w ust. 2, 2a, 5 i art. 163, oraz wstępną wysokość wynagrodzenia i zaliczki na wynagrodzenie podwyższa się o kwotę podatku od towarów i usług, określoną zgodnie z obowiązującą stawką tego podatku.
Sąd prawomocnie oddalił powództwo: Skarb Państwa może ponosić odpowiedzialność za zaniechanie legislacyjne wyłącznie wówczas gdyby obowiązek wydania aktu normatywnego był wyrażony — jednoznacznie i konkretnie — z innego aktu normatywnego. Podstawą obowiązku wydania aktu prawnego nie może być jednak dyrektywa unijna, bo nawet obowiązek harmonizacji prawa unijnego nie oznacza możliwości bezpośredniego stosowania dyrektywy, która nie została prawidłowo zaimplementowana do prawa krajowego. Odpowiedzialność wyklucza także fakt, iż w tamtym czasie nie istniał przepis nakazujący powiększenie wynagrodzenia o podatek VAT.
Oceniając skargę kasacyjną Sąd Najwyższy podkreślił, iż Skarb Państwa może ponosić odpowiedzialność za lukę prawną (niewydanie aktu normatywnego, art. 417(1) par. 4 kc) pod warunkiem łącznego występowania następujących przesłanek: (i) istnienia przepisu prawa przewidującego obowiązek wydania aktu normatywnego; (ii) niewykonania obowiązku przez władze publiczne; (iii) stwierdzenie niezgodności z prawem zaniechania legislacyjnego. Podnoszone roszczenia odszkodowawcze muszą być przy tym związane z niewydaniem aktu prawnego, którego ustanowienie zostało wyraźnie nakazane w prawie EU, ratyfikowanych umowach międzynarodowych lub ustawach krajowych (delegacja ustawowa, art. 92 Konstytucji RP) — zaś obowiązku takiego nie można wywodzić z ogólnej zasady harmonizacji prawa unijnego.
Odnosząc się do meritum sporu SN podkreślił, iż we wcześniejszym orzecznictwie dostrzeżono niekorzystność dla syndyków obowiązujących rozwiązań prawnych (por. uchwała SN z 21 lutego 2008 r., III CZP 141/07), zaś istnienie luki prawnej negującej zasadę neutralności podatku VAT zasygnalizował Trybunał Konstytucyjny (postanowienie TK z 12 czerwca 2008 r., S 3/08). Konstatacje te nie są wystarczające dla stwierdzenia, iżby doszło do zaniechania legislacyjnego, za które odpowiedzialność ponosiłby Skarb Państwa — ponieważ w tamtym czasie brakło wyraźnego nakazu powiększenia wynagrodzenia należnego syndykom o podatek VAT. Co więcej także w orzecznictwie europejskim podkreślono, że luki tego rodzaju nie można traktować jako delikt legislacyjny, albowiem brak regulacji oznacza tylko i wyłącznie, że wypłacane wynagrodzenie jest podane w stawce brutto (por. dotyczący należności komorniczych wyrok TSUE z 10 kwietnia 2019 r., C‑214/18).
W ocenie SN wyklucza to odpowiedzialność Skarbu Państwa za lukę prawną — nie doszło bowiem do zaniechania legislacyjnego wynikającego z zaniedbania władzy publicznej.