Czy brak właściwej reprezentacji strony może być przesłanką stwierdzenia nieważności postępowania tylko w takim przypadku, gdy uchybienia prowadziły do pozbawienia jej możliwości obrony? Czy organ statio fisci Skarbu Państwa może sam bronić się w sądzie, nawet jeśli przepis wymaga reprezentacji przez Prokuratorię Generalną RP? Czy jednak brak zastępstwa przez Prokuratorię Generalną RP w wymaganych przypadkach oznacza bezwzględną nieważność postępowania? (postanowienie Sądu Najwyższego z 12 września 2019 r., IV CZ 65/19).
Orzeczenie odnosiło się do wyroku wydanego w sprawie przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez prezydenta miasta (o opłatę roczną za użytkowanie wieczyste) — i ustanowionego przezeń pełnomocnika — w którym sąd odwoławczy stwierdził, że brak wymaganej reprezentacji Skarbu Państwa przez Prokuratorię Generalną skutkuje nieważnością postępowania ze względu na niewłaściwą reprezentację (art. 379 pkt 2 kpc).
art. 11 ust 1 ustawy o gospodarce nieruchomościami
Z zastrzeżeniem wyjątków wynikających z przepisów niniejszej ustawy oraz odrębnych ustaw, organem reprezentującym Skarb Państwa w sprawach gospodarowania nieruchomościami jest starosta, wykonujący zadanie z zakresu administracji rządowej, a organami reprezentującymi jednostki samorządu terytorialnego są ich organy wykonawcze.
W zażaleniu do SN powód zarzucił, iż nie doszło do pozbawienia strony pozwanej możliwości obrony swoich praw, zwłaszcza, iż co do zasady dopuszczalne jest podejmowanie czynności procesowych bezpośrednio przez podmiot, którego dotyczy roszczenie (art. 67 par. 2 kpc w zw. z art. 8 ust. 1 ustawy o Prokuratorii Generalnej RP). Co więcej reprezentacja Skarbu Państwa w sprawach dotyczących gospodarowania nieruchomościami wprost wynika z art. 11 ust. 1 ugn.
art. 7 ustawy o Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej
1. Prokuratoria Generalna wykonuje zastępstwo Skarbu Państwa reprezentowanego przez organy i podmioty, o których mowa w art. 6 ustawy z dnia 16 grudnia 2016 r. o zasadach zarządzania mieniem państwowym, zwane dalej „podmiotami reprezentującymi Skarb Państwa”.
2. Zastępstwo Skarbu Państwa wykonywane przez Prokuratorię Generalną jest obowiązkowe do zakończenia sprawy:
1) w sprawach rozpoznawanych w pierwszej instancji przez sąd okręgowy; (…)
Rozpatrując zażalenie Sąd Najwyższy podkreślił, iż generalną zasadą jest zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez Prokuratorię Generalną RP we wszystkich sprawach rozpatrywanych w pierwszej instancji przez sądy okręgowe. W orzecznictwie rozbieżnie ocenia się jednak skutki braku takiej reprezentacji: m.in. przyjęto, iż uchybienie nie jest przesłanką stwierdzenia nieważności postępowania, ponieważ udział Prokuratorii Generalnej RP nie wyklucza możliwości działania innego pełnomocnika w imieniu Skarbu Państwa (wyrok SN z 2 lutego 2011 r., II CSK 368/10).
art. 67 par. 2 kpc
Za Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe organ państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej. W zakresie określonym odrębną ustawą za Skarb Państwa czynności procesowe podejmuje Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej.
Funkcjonuje też pogląd, iż art. 67 par. 2 zd. 2 kpc stanowi lex specialis względem ogólnej reguły, zgodnie z którą czynności procesowe za Skarb Państwa podejmuje odpowiedni organ (zd. 1) — w konsekwencji w przypadkach wprost wskazanych przez prawodawcę zastępstwo procesowe może wykonywać wyłącznie Prokuratoria Generalna RP, pod rygorem nieważności postępowania (np. wyrok SN z 10 stycznia 2013 r., IV CSK 403/12; wyrok SN z 24 czerwca 2015 r., II CSK 506/14).
Takie też stanowisko zajął SN: brak zastępstwa przez Prokuratorię Generalną RP oznaczał nie tylko niewłaściwą reprezentację, ale też pozbawienie możliwości obrony pozwanego (bo Prokuratoria została za późno poinformowana o sprawie, by do niej przystąpić) — czego skutkiem procesowym jest nieważność postępowania.
Z tego względu zażalenie powoda zostało oddalone.
Zamiast komentarza: już dziś mogę postawić dolary przeciwko orzechom, że koronawirus będzie latami gościł na wokandach sądowych, począwszy od odpowiedzialności Skarbu Państwa za podjęte (lub niepodjęte) działania normatywne, poprzez roszczenia dotyczące uszczerbku na zdrowiu (których adresatem też mogą być publiczne jednostki), aż do najbardziej prozaicznych spraw odszkodowawczych. Więc omawiane orzeczenie też jest na temat.