A skoro od wczoraj mamy poważne ograniczenia jeśli chodzi o przekraczanie granic, czas na kilka akapitów o tym czy Unia Europejska jest upoważniona do oceny sporów o wytyczenie granic między państwami będącymi członkami EU? Czy naruszenie prawa międzynarodowego lub dwustronnej umowy określającej przebieg granicy międzypaństwowej może być przedmiotem skargi do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej? (wyrok TSUE z 31 stycznia 2020 r. w sprawie Republika Słowenii przeciwko Republice Chorwacji, C-457/18).
Spór o przebieg granicy lądowej i morskiej między dwoma niepodległymi państwami zaczął się od rozpadu federacyjnej Jugosławii (1991 r.). Blisko dwadzieścia lat później Słowenia i Chorwacja zgodziły się na poddanie sporu sądowi polubownemu; zgodnie z umową oba państwa (które w tzw. międzyczasie zostały przyłączone do Unii Europejskiej) miały być związane jego orzeczeniem.
W toku postępowania arbitrażowego doszło incydentu, który zdaniem Chorwacji skutkował naruszeniem zasady bezstronności i uczciwości postępowania, w konsekwencji czego wypowiedziała umowę o arbitraż, a wyznaczony przez nią członek sądu złożył rezygnację. Jednak zdaniem Słowenii oraz przewodniczącego sądu nie było podstaw do rezygnacji z polubownego trybu rozwiązania sporu, przeto przewodniczący uzupełnił oba wakujące stanowiska, a sąd stwierdził, że incydent stanowił naruszenie zawartej między państwami umowy, ale podjęte środki naprawcze pozwoliły na zachowanie niezależności i bezstronności w orzekaniu, co czyniło wypowiedzenie umowy niedopuszczalnym (art. 60 ust. 1 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów).
Finalnie (w 2017 r.) sąd wydał wyrok ustalający przebieg spornej granicy międzypaństwowej.
art. 259 TFUE
Każde Państwo Członkowskie może wnieść sprawę do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, jeśli uzna, że inne Państwo Członkowskie uchybiło jednemu z zobowiązań, które na nim ciążą na mocy Traktatów.
Zanim Państwo Członkowskie wniesie przeciwko innemu Państwu Członkowskiemu skargę opartą na zarzucanym naruszeniu zobowiązania, które na nim ciąży na podstawie Traktatów, powinno wnieść sprawę do Komisji. (…)
Zdaniem władz Chorwacji sąd polubowny nie miał prawa orzekać co sporu po wypowiedzeniu umowy, więc odmówiono zastosowania się do wyroku. Z takim stanowiskiem nie zgodziła się Słowenia, której zdaniem bezskuteczność wyjścia z arbitrażu oznacza, że oba państwa są związane rozstrzygnięciem. O pozbawieniu możliwości sprawowania zwierzchnictwa nad własnym terytorium powiadomiono Komisję Europejską, a następnie do TSUE trafiła skarga na uchybienie zobowiązaniom traktatowym — m.in. naruszenie zasady państwa prawnego, uniemożliwienie wdrożenia prawa Unii na terytorium państwa-członka EU, naruszenie zasad wspólnej polityki rybołówstwa, a także pogwałcenie przepisów kodeksu Schengen odnoszących się do granic zewnętrznych Unii (art. 2 TUE, art. 4 ust. 3 TUE).
Trybunał Sprawiedliwości EU przypomniał, iż nie jest właściwy w przedmiocie wykładni umowy międzynarodowej zawartej przez państwa członkowskie, której przedmiot nie wchodzi w zakres kompetencji Unii, jak również w przedmiocie zobowiązań wynikających z danej umowy dla tych państw (wyrok TSUE z 30 września 2010 r., Komisja/Belgia, C‑132/09). Wykluczone jest także formułowanie skargi w oparciu o art. 259 TFUE, jeśli naruszenie prawa Unii to ma charakter uboczny wobec domniemanego naruszenia umowy międzynarodowej — tymczasem pierwotnym działaniem Chorwacji, na które powołała się Słowenia, było domniemane naruszenie dwustronnej umowy. Sporny wyrok został wydany przez sąd międzynarodowy ustanowiony w oparciu o dwustronną umowę międzynarodową, której przedmiot nie mieści się w kompetencjach Unii (art. 3-6 TFUE) i której Unia nie jest stroną.
Oznacza to, że ani umowa o poddanie sporu granicznego kognicji sądu polubownego, ani orzeczenie w sprawie wytyczenia granic państw EU nie stanowią integralnej części prawa Unii — przeto ani naruszenie umowy o poddanie sporu granicznego sądowi arbitrażowemu, ani niestosowanie się przez Chorwację do wyroku tego sądu nie mogą być traktowane jako naruszenie prawa Unii. Mało tego: TSUE podkreślił, iż sposób wyznaczenia terytoriów podlegających zwierzchnictwu poszczególnych państw i geograficznego określenia ich granic podlega przepisom prawa międzynarodowego publicznego (por. art. 77 ust. 4 TFUE).
W konsekwencji oznacza to, że Trybunał jest niewłaściwy do oceny skargi na naruszenie zobowiązań traktatowych, których bazą jest spór graniczny państw-członków Unii Europejskiej.