Jeśli ZUS wypłacił pracownikowi pieniądze, które mu się nie przysługiwały, jest uprawniony do żądania zwrotu nienależnych świadczeń przez płatnika, którego działanie spowodowało wypłatę — ale nie musi w pierwszym rzędzie starać się odzyskać pieniędzy od beneficjenta świadczenia.
uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z 11 grudnia 2019 r. (III UZP 7/19)
Organ rentowy może wybrać płatnika składek jako podmiot zobowiązany do zwrotu świadczenia pobranego nienależnie przez świadczeniobiorcę (art. 84 ust. 6 ustawy z 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych).
Uchwałę podjęto w odpowiedzi na następujące pytanie przedstawione przez skład SN rozpatrujący skargę kasacyjną ZUS od wyroku korzystnego dla płatnika składek:
Czy organ rentowy może wybrać płatnika składek jako podmiot zobowiązany do zwrotu świadczenia pobranego nienależnie przez osobę, która zawarła z tym płatnikiem pozorną umowę o pracę (art. 84 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych)?
Orzeczenie dotyczyło sporu o zwrot wypłaconego pracownikowi zasiłku chorobowego. Po tym jak ZUS uznał, że zawarta umowa o pracę miała charakter pozorny, obowiązkiem zwrotu pieniędzy wypłaconych pracownikowi obciążono płatnika (pracodawcę) — nie dochodząc należności od pracownika.
Badając odwołanie pracodawcy sąd zauważył, że obowiązek zwrotu nienależnie otrzymanego świadczenia obciąża płatnika tylko wówczas gdy nie ma podstaw do żądania zwrotu bezpośrednio przez osobę, której świadczenie wypłacono — skoro więc to pracownik świadomie wprowadził w błąd ZUS, on powinien zapłacić w pierwszym rzędzie. Stwierdzając, że płatnik składek może odpowiadać za nienależnie pobrane świadczenia dopiero w następnej kolejności, sąd I instancji uwzględnił odwołanie pracodawcy.
Sprawa trafiła do sądu odwoławczego, który wystąpił do SN o wydanie stosownej uchwały.
art. 84 ust. 1 i 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
1. Osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu (…)
6. Jeżeli pobranie nienależnych świadczeń zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, obowiązek zwrotu tych świadczeń (…) obciąża odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot.
Odnosząc się do przedstawionego zagadnienia Sąd Najwyższy zauważył, że do zasady obowiązek zwrotu nienależnego świadczenia obciąża osobę, która je otrzymała (art. 84 ust. 1 usus), jednak z pewnością nie wyklucza to możliwości żądania zwrotu przez płatnika, który przekazując nieprawdziwe dane „spowodował” uzyskanie tego świadczenia (art. 84 ust. 6 usus). Odpowiedzialność płatnika, który nie jest beneficjentem nienależnego świadczenia, ma uzasadnienie aksjologiczne — wszakże ZUS podejmuje decyzje o wypłacie świadczeń na podstawie przekazanych przez pracodawców informacji.
Brak jednak przepisu ustanawiającego relacje między dwoma niezależnymi reżimami odpowiedzialności (z pewnością nie sprowadza się ona do zasady lex specialis derogat legi generali), ustawodawca nie wskazał też by odpowiedzialność płatnika za zwrot nienależnego świadczenia z ubezpieczeń społecznych miała charakter subsydiarny (nie zależy od wszczęcia lub bezskuteczności egzekucji prowadzonej wobec beneficjenta). Różnica sprowadza się do tego, że beneficjent odpowiada za zwrot pobranych świadczeń, zaś płatnik za spowodowanie, iż doszło do pobrania nienależnych świadczeń — ale nie oznacza to, iżby realizacja obowiązku przez płatnika zwalniała z konieczności zwrotu pieniędzy przez osobę, która je otrzymała. Nie jest to zatem odpowiedzialność solidarna lub in solidum, zaś kwestii odpowiedzialności płatnika nie sposób oceniać według kategorii cywilistycznych (nie ma znaczenia stopień przyczynienia się do powstania długu). ZUS jako wierzyciel stoi w pozycji uprzywilejowanej: może wystąpić o zwrot nienależnego świadczenia z ubezpieczeń społecznych bezpośrednio od beneficjenta, może też zażądać zwrotu przez płatnika, który spowodował wypłatę, ale jest też uprawniony do prowadzenia postępowania wobec obu zobowiązanych.
Z tego względu w podjętej uchwale Sąd Najwyższy stwierdził, iż zwrot nienależnych świadczeń może być dochodzony od płatnika, którego działanie spowodowało wadliwą wypłatę — zatem ZUS może wybrać pracodawcę jako tego, kto ma oddać pieniądze wypłacone pracownikowi.