Człowiek słowa pisze, takie słowo wróblem wyleci, a powróci wołem — zwłaszcza jeśli chodzi o uzasadnienie wyroku sporządzone na formularzu. Dziś zatem czas na kilka akapitów o tym jak mądry sąd zauważył, że uzasadnienie wciśnięte w ramki tabelki może nie pozwalać na jasne zrozumienie „co sąd przez to myślał”, a w konsekwencji naruszać prawo do sądu i sprawiedliwego procesu.
wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 17 czerwca 2020 r. (II AKa 64/20)
Analiza wzorów formularzy urzędowych uzasadnień wyroków prowadzi do wniosku, że uzasadnienie sporządzone przy ich wykorzystaniu nie będzie spełniało kryteriów, wymaganych przez art. 424 § 1-3 kpk w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz z art. 6 ust. 1-3 EKPCz.
Orzeczenie dotyczyło apelacji od wyroku, w którym uznano mężczyznę, który pchnął swą ofiarę nożem, winnym usiłowania zabójstwa. Rannego odratowano, jednakże niezależnie od ograniczonej poczytalności sprawcy, skończyło się na wyroku 8 lat więzienia, ale też orzeczono środek zabezpieczający w postaci pobytu w zakładzie psychiatrycznym.
W apelacji od wyroku obrońca oskarżonego zarzucił m.in. odczytanie przed sądem zeznań syna oskarżonego, podczas gdy bezpośrednie przesłuchanie pozwoliłoby mu odmówić złożenia zeznań (art. 182 kpk), a także brak potraktowania wątpliwości na korzyść oskarżonego. Gdyby nie uchybienia, oskarżonemu można by przypisać co najwyżej zarzut spowodowania uszczerbku zdrowia, co oznaczałoby równocześnie łagodniejszą karę.
Sąd odwoławczy z zarzutami się nie zgodził i utrzymał w mocy zaskarżony wyrok, jednak w uzasadnieniu wyroku poczynił kilka ciekawych uwag odnoszących się do wymogu sporządzania uzasadnień niektórych orzeczeń na formularzach (por. „Czy da się czytać (ze zrozumieniem) uzasadnienia wyroków sporządzonych na formularzach?”).
art. 99a par. 1 kodeksu postępowania karnego
Uzasadnienie wyroku sądu pierwszej instancji, w tym wyroku nakazowego i wyroku łącznego, oraz wyroku sądu odwoławczego i wyroku wydanego w postępowaniu o wznowienie postępowania sporządza się na formularzu według ustalonego wzoru.
Uzasadnienie wyroku powinno zawierać (art. 424 kpk):
- zwięzłe wskazanie faktów, które sąd uznał za dowiedzione lub nieudowodnione, wraz z informacją które dowody zostały potraktowane jako wiarygodne i dlaczego dowodom przeciwnym odmówiono uznania;
- zwięzłe wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku;
- okoliczności, które sąd wziął pod uwagę przy wymiarze kary, w szczególności przy zastosowaniu nadzwyczajnego złagodzenia kary i środków zabezpieczających, a także innych rozstrzygnięciach orzeczenia.
Sąd podkreślił, iż co do zasady uzasadnienie wyroku na formularzu jest same (co do jego elementów), zaś dodany art. 99a kpk zasadniczo nic nie zmienił — co jednak nie zmienia faktu, że kurczowe trzymanie się formularza może uniemożliwić sporządzenie uzasadnienia w sposób wymagany art. 424 kpk, zaś wówczas sporządzenie uzasadnienia wyroku na formularzu naruszałoby konstytucyjne prawo do rzetelnego procesu.
Rolą uzasadnienia wyroku jest umożliwienie oskarżonemu zrozumienie i merytoryczną kontrolę orzeczenia, ale jego funkcji nie można sprowadzać wyłącznie do ściśle procesowych, ale też ma budować autorytet wymiaru sprawiedliwości i pozwolić przekonać się, że orzeczenie jest sprawiedliwe. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego podkreśla się, że uzasadnienie ma także sprzyjać samokontroli orzekających, umożliwić kontrolę zewnętrzną, służyć wyjaśnianiu i interpretacji (postanowienie TK z dnia 11 kwietnia 2005 r., SK 48/04; wyrok TK z dnia 16 stycznia 2006 r., SK 30/05). Także z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wynika, że obowiązek uzasadnienia rozstrzygnięcia jest jednym z elementów rzetelnego procesu — dowodem na to, że sprawa została właściwie osądzona, a racje stron wysłuchane — stąd też sądy mają obowiązek precyzyjnie wskazywać podstawę orzeczeń, bo tylko wówczas strona może skutecznie się odwołać. Oznacza to, że konieczność formułowania zarzutów odwoławczych w oparciu o wadliwe uzasadnienie może być traktowane jako ograniczenie prawa do odwołania się, a przez to jako pogwałcenie prawa do sądu i rzetelnego procesu.
Z tego względu sąd, odrzuciwszy formę formularzową uzasadnienia, wyjaśnił wolnym tekstem, iż:
- syn oskarżonego zeznawał mimo pouczenia o treści art. 182 kpk i art. 183 kpk, które to przepisy mają na celu ochronę świadka przed koniecznością świadczenia przeciwko osobie najbliższej, ale też wyklucza ryzyko i pokusę kłamania;
- syn oskarżonego był wzywany na rozprawę, jednak wezwania były bezskuteczne, ponieważ świadek cały czas się ukrywa mając na uwadze własną odpowiedzialność karną za popełnione przestępstwo — toteż jego zeznania ze śledztwa zostały odczytane i zaliczone w poczet dowodów (art. 391 par. 1 kpk);
- nie doszło przy tym do naruszenia art. 350a kpk (który pozwala na zaniechanie wezwania świadka na rozprawę i odczytanie jego zeznań, ale z wyłączeniem osób wymienionych w art. 182 kpk) — bo to nie sąd „zaniechał” wezwania, lecz bezskuteczne były próby jego wezwania (art. 391 par. 1 kpk);
- nie doszło także do naruszenia zasady in dubio pro reo — bo istotą zastosowania art. 5 par. 2 kpk nie są wątpliwości oskarżonego, lecz wątpliwości sądu, nie można przy tym sprowadzać tej reguły do tego czy sąd dał wiarę lub odmówił wiary zeznaniom określonych świadków.
Biorąc pod uwagę wszystkie te okoliczności sąd nie znalazł przesłanek pozwalających uwzględnić apelację, zatem zaskarżony wyrok został utrzymany w mocy (zaś o tym co ludzie myślą o uzasadnieniu wyroku na formularzu można poczytać w tekście Patryka Słowika „Sędziowie kontra ministerialna tabelka. Czy na formularzu można rzetelnie uzasadnić wyrok?” — bo jak się okazuje ministerstwo sprawiedliwości chętnie widziałoby sędziów przed sądem dyscyplinarnym).