Czy zawarcie umowy o dzieło i zlecenia z tą samą osobą oznacza obejście prawa? Czy ZUS może zakwalifikować takie rozwiązanie jako „sztuczny” podział czynności prawnej w celu uniknięcia obowiązku odprowadzenia składek na ubezpieczenia społecznego od całości wynagrodzenia? Na kim — płatniku czy ZUS — spoczywa ciężar dowodu w takim sporze? (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 10 września 2020 r., III AUa 1489/17).
Sprawa dotyczyła odwołania od decyzji ZUS, w której uznano, że zawieranie przez płatnika dwóch oddzielnych umów — o dzieło i zlecenia — z lektorami języka angielskiego stanowiło obejście prawa w celu uniknięcia zapłaty składek na ubezpieczenia społeczne. W toku postępowania ustalono, że fundacja (statutowo zajmującą się promocją przedsiębiorczości, ale też prowadzącej działalność gospodarczą jako przedsiębiorca wpisany do rejestru przedsiębiorców KRS) podpisywała umowę zlecenia na nauczanie języka (za wynagrodzeniem w wysokości 100-200 złotych) oraz umowę o dzieło, której przedmiotem było stworzenie autorskich ćwiczeń i materiałów do nauki (gdzie wynagrodzenie sięgało nawet 2 tys. złotych). Po przeprowadzeniu kontroli ZUS nakazał płatnikowi odprowadzić zaległe składki od całości wynagrodzenia wypłacanego lektorom.
art. 58 par. 1 kodeksu cywilnego
Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.
Sąd przypomniał, że przez czynność prawną mającą na celu obejście prawa rozumie się taką jej treść, która z formalnego punktu widzenia jest zgodna z ustawą, ale w rzeczywistości zmierza do innego celu; czynność taka nie jest pozorna, jeśli została rzeczywiście dokonana. Nie ma zatem wątpliwości, iż celowe ukształtowanie stosunków między płatnikiem a świadczącym usługi w zamiarze obniżenia składek na ZUS stanowi obejście prawa (art. 58 par. 1 kc).
Odnosząc te założenia do stanu faktycznego sąd stwierdził, że umowy dotyczyły niepowiązanych ze sobą i niezależnych czynności, w ramach odrębnych projektów i skierowane do różnych klientów. Fundacja wykazała, iż materiały dydaktyczne były wykorzystywane w związku z działalnością zorganizowanej części przedsiębiorstwa — portalu z materiałami do nauki języków obcych, natomiast samo nauczanie języków prowadzono w ramach działalności statutowej, poprzez odrębny projekt edukacyjny. Oznacza to, że nie doszło do obejścia prawa, albowiem umowa o dzieło i zlecenie nie były ze sobą powiązane, zaś strony umów — korzystając ze swobody kontraktowania — miały prawo tak ukształtować wzajemne relacje.
Uwzględniając prawomocnie odwołanie od decyzji sąd podkreślił, iż ZUS nie tylko nie udowodnił okoliczności zaprzeczających dowodom wskazanym przez fundację, ale rozpatrując sprawę nie odniósł się w żaden sposób do jej argumentów — a przecież kontradyktoryjność postępowania cywilnego wyklucza jakiekolwiek aprioryczne założenia.