Własność infrastruktury przesyłowej, nawet położonej na nieruchomości odbiorcy, należy do przedsiębiorstwa dostarczającego media — to oczywista oczywistość. Czy to jednak oznacza, że z chwilą zaprzestania świadczenia usług przesyłu następuje przejście własności urządzeń przesyłowych na dotychczasowego odbiorcę? Czy infrastruktura może stać się wówczas częścią składową nieruchomości? (wyrok Sądu Najwyższego z 27 sierpnia 2020 r., IV CSK 635/18).
Sprawa zaczęła się od sprzedaży majątku upadłej stoczni; zgodnie z umową kupująca spółka nabyła własność gruntów, budynków i ruchomości, ale w umowie nie wpisano wybudowanej lata wcześniej infrastruktury przesyłowej służącej upadłej do dostarczania prądu, wody, gazów technicznych i odprowadzania ścieków. Nabywca, którego przedmiotem działalności była tylko naprawa i konserwacja statków (nie zajmował się działalnością przesyłową), korzystał z tych urządzeń na podstawie umów dzierżawy. Po kilku latach nowy właściciel przebudował teren, skutkiem czego było wyłączenie części urządzeń przesyłowych (część zlikwidowała także upadła stocznia).
W tym momencie syndyk upadłej wytoczył powództwo domagając się sądowego zobowiązania nowej stoczni do złożenia oświadczenia w przedmiocie nabycia sieci elektroenergetycznych, wodnych i kanalizacyjnych i gazów technicznych oraz sprężonego powietrza, a także kanałów przesyłowych, lub zasądzenia należności z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.
art. 49 kodeksu cywilnego
§ 1. Urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa.
§ 2. Osoba, która poniosła koszty budowy urządzeń, o których mowa w § 1, i jest ich właścicielem, może żądać, aby przedsiębiorca, który przyłączył urządzenia do swojej sieci, nabył ich własność za odpowiednim wynagrodzeniem, chyba że w umowie strony postanowiły inaczej. Z żądaniem przeniesienia własności tych urządzeń może wystąpić także przedsiębiorca.
Powództwo zostało prawomocnie oddalone: roszczenie o nabycie własności przyłączonych urządzeń przesyłowych można wytoczyć wyłącznie przeciwko przedsiębiorcy prowadzącemu działalność przesyłową. Upadła stocznia prowadziła taką działalność (świadczyła takie usługi na rzecz nowej stoczni), więc nie może żądać od usługobiorcy odkupienia sieci, nawet jeśli jest to sieć wewnętrzna przedsiębiorstwa. Bezpodstawne wzbogacenie wyklucza natomiast sam fakt, że pozwany korzystał z infrastruktury na podstawie umów dzierżawy, a przecież dzierżawca nie może być bezpodstawnie wzbogacony ze względu na posiadanie przedmiotu dzierżawy. Oznacza to, że strona powodowa (będąca także przedsiębiorstwem przesyłowym) zachowała własność infrastruktury — nie doszło bowiem do automatycznego przeniesienia własności na nabywcę jako części składowej gruntu.
Oceniając wniesioną przez upadłą stocznię skargę kasacyjną Sąd Najwyższy podkreślił, że w toku procesu doszło do skutecznej zmiany treści powództwa: w pozwie argumentowano, że nie doszło wcześniej do przeniesienia własności urządzeń (stąd żądanie ich nabycia), zaś zastosowanie art. 405 kc miało wynikać z tego, że po zaprzestaniu korzystania z infrastruktury strona pozwana nadal ją używała we własnych celach; w apelacji natomiast koncepcję bezpodstawnego wzbogacenia powiązano z faktem, że po zaprzestaniu świadczenia usług przesyłowych sieci nie są już składnikiem przedsiębiorstwa upadłej stoczni, lecz stały się częścią składową nieruchomości należących do spółki (co oznacza, że nowa stocznia nabyła ich własność bez zapłaty).
Odnosząc się do meritum sporu SN zauważył, że zgodnie z art. 49 par. 1 kc urządzenia przesyłowe, które wchodzą w skład przedsiębiorstwa, nie są częścią składową nieruchomości (wyjątek od reguły superficies solo cedit, art. 191 kc i art. 47 par. 2 kc). Jednakże oderwanie własności urządzeń trwale związanych z gruntem następuje pod warunkiem, iż wchodzą one w skład przedsiębiorstwa przesyłowego, do czego wystarczy fizyczne przyłączenie do sieci, choćby bez odrębnego tytułu prawnego (uchwała SN z 3 lipca 2011 r., III CZP 26/11).
W sprawie ustalono, że wybudowane przez upadłą stocznię infrastruktura nie została nabyta przez pozwaną spółkę, ta zaś ustanowiła na rzecz powoda służebność przesyłu, co wskazuje, że strony traktowały ją jako element przedsiębiorstwa, które świadczyło na rzecz nabywcy usługi przesyłowe. Jednakże samodzielny status rzeczowy urządzeń przesyłowych możliwy jest tylko pod warunkiem, iż stanowią one jeden ze składników przedsiębiorstwa (art. 55(1) kc) prowadzonego przez przedsiębiorcę przesyłowego. Nie ma na to wpływu czasowe zaprzestanie świadczenia usługi (w związku z konserwacją, usuwaniem awarii, etc.), jednakże trwałe zaprzestanie działalności przesyłowej może mieć wpływ na własność infrastruktury — skoro bowiem dostawca nie prowadzi już działalności, może nastąpić przejście własności urządzeń przesyłowych na właściciela gruntu jako jego części składowej (wyrok SN z 26 listopada 2019 r., IV CSK 382/18). Nie można także pomijać faktu, że pozwana spółka prowadziła własne inwestycje dotykające spornych sieci, w ramach których zlikwidowała część urządzeń.
Z tego względu, a także biorąc pod uwagę, iż w postępowaniu nie odniesiono się do wszystkich argumentów strony powodowej, SN uchylił zaskarżony wyrok i zwrócił sprawę do ponownego rozpoznania.