Czy żyjąca osoba może wytoczyć powództwo o ustalenie prawa do własnego pogrzebu w grobie, którego dysponentem jest inna osoba? Czy prawo do pochówku własnych zwłok można traktować jako dobro osobiste? (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 22 lipca 2020 r., I ACa 743/19).
Orzeczenie dotyczyło powództwa o ustalenie prawa do pochówku w określonym grobie urny zawierającej spopielone zwłoki… powódki.
Zaczęło się od tego, że wiele lat wcześniej powódka wykupiła na cmentarzu komunalnym dwuosobowy grób (dla zmarłego męża i dla siebie samej), dysponentem grobu ustanawiając swego syna. Lata później zmarł i syn (został pochowany obok ojca, w tym samym grobie), dysponentką po nim została jego córka (jako uprawnienie niemajątkowe nie podlega dziedziczeniu). Kobiety pozostają ze sobą w długotrwałym konflikcie (o spadek), więc wnuczka zapowiedziała babci, że nie pozwoli na pogrzebanie jej szczątków w grobie obok męża i syna (ojca pozwanej) — zatem babcia prewencyjnie pozwała wnuczkę o prawo do pochówku własnych zwłok.
art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych
Prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, a mianowicie:
1) pozostały małżonek(ka);
2) krewni zstępni;
3) krewni wstępni;
4) krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa;
5) powinowaci w linii prostej do 1 stopnia (…)
Sąd prawomocnie uwzględnił żądanie powódki: niezależnie od dwoistego charakteru prawa do grobu, uprawnienie do decydowania o pochówku ma charakter majątkowy i ściśle osobisty i podlega ochronie na zasadach właściwych dla ochrony dóbr osobistych.
Powódka jest bliską krewną obu osób złożonych w spornym grobie, jest tam pochowany jej mąż i syn. Z okoliczności tej wynika określony stan przeżyć emocjonalnych — potrzeba bycia pochowaną obok rodziny. Odczucia tego rodzaju stanowią element dobra osobistego powódki w postaci kultu pamięci zmarłych krewnych — ale też przysługującego powódce osobistego prawa do decydowania o miejscu własnego pochówku.
Zawarcie przez powódkę umowy z zarządem cmentarza o udostępnienie dwóch miejsc grzebalnych w grobie ziemnym i uiszczenie opłat za grób za okres 20 lat, opłacenie i zlecenie wykonanie nagrobka celem pochowania wraz mężem było przejawem nie tylko kultywowania pamięci po zmarłym mężu, lecz także elementem realizowania osobistego prawa do wyboru miejsca własnego pochowania jako sfery własnych wolności.
Uprawnienie babci do domagania się pochówku przy mężu i synu nie uszczupla analogicznego uprawnienia wnuczki (przy dziadku i ojcu). Można oczywiście przypuszczać, że prawo pozwanej zrealizuje się później, jednakże nie jest to sprzeczne i nie stoi to na przeszkodzie prewencyjnemu usunięciu niepewności prawnej wynikającej z kolizji uprawnień osobistych powódki (prawa do wyboru miejsca złożenia zwłok) i dóbr osobistych pozwanej (wynikających z pochowania w grobie jej dziadka i ojca) — oraz przyznaniu pierwszeństwa babci. Należy brać także pod uwagę wyrażoną za życia — niezależnie od tego, że dobra osobiste wygasają po śmierci osoby — wolę męża powódki, który chciał być pochowany przy osobie bliskiej (wyrok SN z 10 grudnia 2015 r., V CSK 201/15).
(Wcale nie na marginesie sąd zwrócił uwagę, iż prewencyjne rozstrzygnięcie sporu jest istotne także ze względu na ustawowe terminy chowania zwłok — po śmierci babci mogłoby nie być na to czasu i sposobności.)