Czy ustawodawca może, reformując strukturę urzędów, zarządzić wygaśnięcie stosunków pracy z mocy prawa? Czy jednak odmowa złożenia propozycji dalszego zatrudnienia w KAS musi opierać się na obiektywnych kryteriach doboru pracowników, zaś rozwiązanie wskutek odmowy dalszego zatrudnienia nie jest wygaśnięciem stosunku pracy? (wyrok Sądu Najwyższego z 29 września 2020 r., III PK 164/19).
Orzeczenie dotyczyło roszczeń o przywrócenie do pracy pracownika Izby Celnej, który — po powołaniu Krajowej Administracji Skarbowej — najpierw otrzymał nowe warunki zatrudnienia w Izba Administracji Skarbowej „w terminie do 31 maja 2017 r.”, ale następnie nie dostał propozycji dalszego zatrudnienia, przez co jego stosunek pracy wygasł z mocy prawa.
art. 165 ust. 7 ustawy — przepisy wprowadzające ustawę o Krajowej Administracji Skarbowej
Dyrektor Krajowej Informacji Skarbowej, dyrektor izby administracji skarbowej oraz dyrektor Krajowej Szkoły Skarbowości składają odpowiednio pracownikom oraz funkcjonariuszom, w terminie do dnia 31 maja 2017 r., pisemną propozycję określającą nowe warunki zatrudnienia albo pełnienia służby, która uwzględnia posiadane kwalifikacje i przebieg dotychczasowej pracy lub służby, a także dotychczasowe miejsce zamieszkania.
Sąd I instancji pozew oddalił: że podstawą do wygaśnięcia stosunku pracy (w rozumieniu art. 63 kp) są przepisy powołujące KAS, zaś ponieważ ustawodawca dał pracodawcy swobodę w decydowaniu o złożeniu pracownikowi propozycji dalszego zatrudnienia, to odmowa złożenia takiej propozycji nie była sprzeczna z prawem. Natomiast jeśli pracownik zamierza powołać się na naruszenie zasad współżycia społecznego lub dyskryminację, to powinien przedstawić dowód na tę okoliczność.
Odmiennie spór ocenił sąd odwoławczy — odmowa złożenia propozycji zatrudnienia w KAS nie może opierać się na niejasnych lub arbitralnych przesłankach, zatem przedstawiając nowe warunki zatrudnienia lub służby pracodawca musi uwzględnić kwalifikacje, przebieg zatrudnienia pracownika i jego miejsce zamieszkania. Pominięcie pracownika przy oferowaniu pracy w KAS z zastosowaniem niejasnych lub dyskryminacyjnych kryteriów stanowi naruszenie zasady legalizmu, a także art. 24 Konstytucji RP (lub art. 60 Konstytucji RP w przypadku urzędników w służbie cywilnej). Skoro więc pracodawca kryteriów takich nie wykazał, powództwo jest zasadne — toteż pracownik został przywrócony i zasądzono na jego rzecz odszkodowanie.
art. 170 ust. 1 pkt 1 ustawy — przepisy wprowadzające ustawę o Krajowej Administracji Skarbowej
Stosunki pracy osób zatrudnionych w jednostkach KAS (…) oraz stosunki służbowe osób pełniących służbę w jednostkach KAS (…) wygasają:
1) z dniem 31 sierpnia 2017 r., jeżeli osoby te w terminie do dnia 31 maja 2017 r., nie otrzymają pisemnej propozycji określającej nowe warunki zatrudnienia albo pełnienia służby
Strona pozwana w skardze kasacyjnej zarzuciła, że art. 165 ust. 7 pwuKAS nie wymaga uwzględnienia wskazanych tam kryteriów na etapie doboru pracowników, którym ma być złożona propozycja dalszego zatrudnienia. Jeśli zatem pracodawca nie zaproponował dalszego zatrudnienia, to stosunek pracy takiej osoby uległ rozwiązaniu ex lege, przez co nie jest dopuszczalne przywrócenie go do pracy.
Sąd Najwyższy nie podzielił tej argumentacji: w ramach wypracowanego standardu ochrony pracowników przyjmuje się, że w przypadku wygaśnięcia stosunku pracy wskutek niezaproponowania nowych warunków zatrudnienia sąd może oceniać kryteria doboru pracowników, dopuszczalne jest także przywrócenie do pracy lub zasądzenie odszkodowania na podstawie art. 56 kp (wyrok SN z 24 września 2009 r., II PK 58/09).
Ta linia orzecznicza ma zastosowanie także w przypadku orzecznictwa odnoszącego się do najnowszych „reform” agencji rolnych, administracji skarbowej, a mianowicie:
- wygaśnięcie stosunku pracy w KAS można zaskarżyć do sądu pracy (uchwała SN z 23 stycznia 2019 r., III PZP 5/18);
- pracownikowi przysługuje odszkodowanie jeśli przy odmowie propozycji zatrudnienia pracodawca zastosował kryteria dyskryminacyjne (wyrok SN z 26 września 2019 r., III PK 126/18);
- przy zmniejszeniu zatrudnienia niepolegające na likwidacji stanowisk wykluczone jest uznaniowe stosowanie kryteriów doboru — ogólną przyczyną może być redukcja zatrudnienia, ale przyczyna szczególna musi być określona indywidualnie (wyrok SN 10 grudnia 2019 r., II PK 129/18);
- nie można nazywać „wygaśnięciem” stosunku pracy sytuacji, w której rozwiązanie następuje za wolą jednej ze stron, a więc przypomina raczej restrukturyzację zatrudnienia (wyrok SN z 8 lipca 2020 r., II PK 196/18, wyrok SN z 9 lipca 2020 r., III PK 31/19);
- wygaśnięcie stosunku pracy nastąpić może wyłącznie wskutek zdarzenia prawnego innego niż czynność prawna — „wygaśnięcie stosunku pracy w takich okolicznościach stanowi swoistą „maskaradę” i zakamuflowane rozwiązanie umowy o pracę z przyczyn niedotyczących pracownika” (wyrok SN z 2 sierpnia 2020 r., II PK 4/19).
Przekładając ten pogląd na sprawę SN stwierdził, iż podejmując decyzję o złożeniu propozycji dalszego zatrudnienia Izba Administracji Skarbowej ani nie kierowała się jakimikolwiek obiektywnymi kryteriami doboru na etapie przydziału pracowników do dwóch grup, ani też nie przywołała tych kryteriów w oświadczeniu stwierdzającym wygaśnięcie stosunku pracy. Oznacza to, że niewątpliwie doszło do naruszenia zasady równego traktowania — „z niewiadomych powodów jedni zatrudniani na tym samym stanowisku otrzymali propozycję nowego zatrudnienia, a inni takiej propozycji nie otrzymali”. W konsekwencji pozwala to ocenić, iż ustawowe wygaśnięcie stosunków pracy wskutek „reformy” Krajowej Administracji Skarbowej było działaniem pozornym, przez co pracownikowi przysługuje roszczenie o przywrócenie do pracy lub odszkodowanie.
Oznacza to, że zaskarżony wyrok jest prawidłowy, zatem skarga kasacyjna została oddalona.