Śmierć emeryta oznacza wygaśnięcie prawa do emerytury, to oczywista oczywistość. Co jednak w sytuacji gdy ZUS zrobi przelew także po śmierci uprawnionego? Czy w takim przypadku bank ma obowiązek zwrócić wpłatę jako nienależną, czy jednak zwrot emerytury po śmierci świadczeniobiorcy wyklucza np. przekazanie pieniędzy osobie, która pokryła koszty pogrzebu zmarłego? (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 25 maja 2021 r., III AUa 18/21).
Sprawa dotyczyła emerytury wypłacanej przelewem (pierwszego dnia każdego miesiąca) na rachunek bankowy emerytki. Kobieta zmarła 2 listopada 2018 r., czego skutkiem było ustanie prawa do świadczenia (art. 101 pkt 2 erFUS). Mimo to ZUS przelał kwotę za grudzień 2018 r., a następnie wezwał bank, w którym zmarła prowadziła konto, do zwrotu kwoty nienależnego świadczenia.
Zdaniem banku obowiązek zwrotu pieniędzy wykluczał fakt, iż zostały one wypłacone rodzinie zmarłej na poczet pokrycia poniesionych kosztów pogrzebu.
art. 138a ustawy o emeryturach i rentach z FUS
Podmiot prowadzący rachunek płatniczy oraz bank i spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa prowadzące rachunek inny niż płatniczy, a także wydawca instrumentu płatniczego są obowiązani zwrócić Zakładowi kwoty świadczeń przekazane na ten rachunek albo instrument płatniczy, za miesiące następujące po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć świadczeniobiorcy; przepis art. 144 ust. 1 stosuje się odpowiednio.
Sąd I instancji ocenił, że uprawnienie do otrzymywania świadczenia ustaje po śmierci osoby (tudzież wygasają wszystkie dyspozycje i pełnomocnictwa ustanowione przez posiadacza rachunku), zatem wypłata za grudzień była nienależna, przeto bank powinien ją zwrócić. Bank mógłby się zwolnić z obowiązku zwrotu pieniędzy wyłącznie wówczas, gdyby zostały wypłacone osobie wskazanej w dyspozycji wkładem na wypadek śmierci (art. 56 pr.bank.), bo tylko taka osoba jest uprawniona w rozumieniu art. 55 ust. 3 pr.bank.
Skoro więc bank wypłacił kwotę poniesioną jako koszt pogrzebu osobie, która nie była wskazana w dyspozycji na wypadek śmierci posiadacza rachunku, roszczenie ZUS jest prawidłowe i zasadne (wyrok SA w Warszawie z 24 marca 2013 r., III AUa 2265/12).
Odmiennie spór ocenił sąd II instancji: wyłączną podstawą nakazania zwrotu pieniędzy jest art. 55 ust. 1 pkt 2 pr.bank, natomiast art. 138a uerFUS stanowić może podstawę do wydania przez organ rentowy, w przypadku braku dobrowolnego wykonania obowiązku, decyzji nakazującej zwrot i wszczęcia egzekucji (wyrok SN z 9 marca 2012 r., I UK 327/11). Konsekwencją wygaśnięcia wszelkich dyspozycji i pełnomocnictw jest przyjęcie, iż ryzykiem banków objęte są także transakcje dokonane przy użyciu karty płatniczej i kodu identyfikacyjnego zmarłego posiadacza rachunku (uchwała SN z 6 maja 2009 r., II UZP 2/09). Analogicznie bank ma obowiązek zwrócić organowi rentowemu kwoty, które zostały wypłacone w miesiącu następującym po śmierci świadczeniobiorcy; może się zwolnić z tej powinności, jeśli wcześniej wypłacił pieniądze osobie uprawnionej, przed otrzymaniem wniosku, a także poinformuje organ rentowy o tożsamości beneficjentów przelewów.
Owszem, istnieje linia orzecznicza, iż osobą uprawnioną (w rozumieniu art. 55 ust. 3 pr.bank.) jest być tylko osoba wskazana w dyspozycji na wypadek śmierci posiadacza konta bankowego — jednakże nie można tracić z pola widzenia okoliczności, że wypłata na pokrycie kosztów pogrzebu wynika z przepisu prawa, toteż nie sposób oceniać, iżby obowiązek ten wygasał jako dyspozycja posiadacza rachunku.
art. 55 prawa bankowego
1. W przypadku śmierci posiadacza rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej bank jest obowiązany wypłacić z tych rachunków:
1) kwotę wydatkowaną na koszty pogrzebu posiadacza rachunku osobie, która przedstawiła rachunki stwierdzające wysokość poniesionych przez nią kosztów — w wysokości nieprzekraczającej kosztów urządzenia pogrzebu zgodnie ze zwyczajami przyjętymi w danym środowisku;
2) kwotę równą wpłatom na rachunki dokonanym przez organ wypłacający świadczenie z ubezpieczenia lub zabezpieczenia społecznego albo uposażenie w stanie spoczynku, które nie przysługiwały za okres po śmierci posiadacza rachunku, wskazaną we wniosku organu wypłacającego to świadczenie lub uposażenie, skierowanym do banku wraz z podaniem numerów rachunków, na które dokonano wpłat.
2. Kwota wypłacona zgodnie z ust. 1 pkt 1 nie wchodzi do spadku po posiadaczu rachunku.
3. Bank jest zwolniony od wypłaty pełnej lub częściowej kwoty, o której mowa w ust. 1 pkt 2, jeżeli przed otrzymaniem wniosku organu wypłacającego świadczenie lub uposażenie dokonał z tych rachunków wypłat innym uprawnionym osobom, które to wypłaty nie pozwalają zrealizować wniosku w całości lub części, oraz w terminie 30 dni od otrzymania wniosku poinformuje o tym ten organ, wraz ze wskazaniem osób, które pobrały wypłaty.
4. Bank nie odpowiada za szkody wynikające z wykonania czynności, o których mowa w ust. 1 pkt 2 i ust. 3. Odpowiedzialność w tym zakresie ponosi organ wypłacający świadczenie lub uposażenie, który wystąpił z wnioskiem.
Istotna jest przy tym kolejność wpływu wniosków, która w sprawie wyglądała następująco: 12 grudnia 2018 r. — dzień przed tym jak bank dokonał przelewu na rzecz osoby, która poniosła koszty pogrzebu zmarłej — ZUS wysłał do banku (niekompletny) wniosek o zwrot nienależnie wypłaconego świadczenia (wniosek został poprawiony dopiero po kilkunastu dniach).
Oceniając, iż zwrot emerytury po śmierci świadczeniobiorcy wyklucza wcześniejsza wypłata na poczet pokrycia kosztów pogrzebu zmarłego świadczeniobiorcy, sąd — który na marginesie zauważył, że art. 138a uerFUS nie może być traktowany jako samoistna podstawa żądania zwrotu pieniędzy przez bank, albowiem w istocie stanowi on wyłącznie podstawę wydania przez ZUS decyzji nakazującej zwrot środków, ale materialną podstawą żądania jest wyłącznie przepis prawa bankowego (wyrok SN z 9 marca 2012 r., I UK 327/11) — uwzględnił apelację banku i zmienił wyrok oraz decyzję ZUS, stwierdzając, że bank nie jest zobowiązany do zwrotu należności.