Działkowiec nie jest właścicielem swojego ogródka działkowego, to oczywista oczywistość. Czy to oznacza, że możliwe jest odziedziczenie działki przez spadkobierców? Czy jednak prawo do ogródka działkowego po zmarłym działkowcy wygasa i szukaj wiatru w polu? I, wcale nie na marginesie: czy fakt, że osoba zainteresowana działką mieszka w innym mieście może być przyczyną odmowy zawarcia umowy dzierżawy działkowej po zmarłym członku rodziny? (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 9 lipca 2021 r., I ACa 1111/19).
Orzeczenie dotyczyło odmowy przyznania córce prawa do ogródka działkowego po śmierci zmarłego ojca. W wytoczonym powództwie zażądała uchylenia stosownej uchwały zarządu stowarzyszenia ogrodowego prowadzącego rodzinny ogród działkowy, a także ustalenia, że spełnia warunki do przyznania jej prawa do działki.
art. 35 pkt 2 ustawy o rodzinnych ogrodach działkowych
Prawo do działki wygasa z chwilą:
2) śmierci działkowca, o ile ustawa nie stanowi inaczej;
Zdaniem strony pozwanej powództwo było bezzasadne, ponieważ ogródek odziedziczony być nie może, a prawo do ogródka działkowego po zmarłym wygasło wskutek śmierci uprawnionego dzierżawcy.
Co więcej córka nigdy nie korzystała z działki wraz z ojcem — nie zajmowała się uprawami, nie dbała o utrzymanie jej w należytym stanie — a w dodatku zamieszkuje w innej miejscowości, zatem dystans będzie uniemożliwiał jej normalne korzystanie (miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o przyznanie działki może być przesłanką ustanowienia prawa, art. 27 ust. 3 i art. 38 ust. 3 urod). Skutkiem wygaśnięcia prawa do działki jest zwrot wynagrodzenia za nasadzenia, urządzenia i obiekty będące własnością działkowca (art. 42 urod), ale samym ogródkiem może dysponować zarząd, który już przydzielił go innej osobie.
Sąd I instancji stwierdził, że niezależnie od tego, że ustawa nie przewiduje trybu odwoławczego od podejmowanych przez zarząd stowarzyszenia ogrodowego, uprawnienie do wystąpienia z powództwem do sądu powszechnego pośrednio potwierdza art. 44 urod (regulujący termin przedawnienia roszczeń), zaś uprawnienie do uchylenia uchwały przysługuje analogicznie do przepisów prawa spółdzielczego lub ustawy o własności lokali.
Prawo do działki nie podlega spadkobraniu i co do zasady wygasa z chwilą śmierci działkowca, chyba że ustawa stanowi inaczej. Przepisem takim jest art. 38 urod, w myśl którego działka przypada małżonkowi, który w ciągu 6 miesięcy po śmierci działkowca może oświadczyć, że wstępuje w stosunek istniejący prawny, pod rygorem wygaśnięcia prawa do działki. Jeśli małżonek nie złoży takiego oświadczenia, roszczenie o ustanowienie prawa do działki po zmarłym przechodzi na osoby bliskie, które mają na to 3 miesiące (ich kolizję ich uprawnień rozwiązać może sąd, w drodze postępowania nieprocesowego), w którym to czasie zarząd nie może przyznać ogródka innej osobie. Jeśli jednak zmarły nie miał małżonka, osoba bliska — którą jest także córka (art. 2 pkt 8 urod) — może wystąpić, w ciągu 6 miesięcy od zgonu działkowca, o przyznanie jej działki.
art. 38 ustawy o rodzinnych ogrodach działkowych
1. W razie śmierci jednego z małżonków prawo do działki, które przysługiwało obojgu małżonkom, przypada drugiemu małżonkowi. Jeżeli małżonek nie posiadał prawa do działki, może w terminie 6 miesięcy od dnia śmierci małżonka złożyć oświadczenie woli o wstąpieniu w stosunek prawny wynikający z tego prawa, pod rygorem wygaśnięcia prawa do działki.
2. Z chwilą wygaśnięcia prawa do działki w następstwie niedokonania czynności, o której mowa w ust. 1, roszczenie o ustanowienie prawa do działki po zmarłym przysługuje innym osobom bliskim. Roszczenie to wygasa w terminie 3 miesięcy od dnia powstania. Ustanowienie prawa do działki nie może nastąpić przed upływem terminu wygaśnięcia roszczenia.
3. W przypadku zgłoszenia się kilku uprawnionych, o ustanowieniu prawa do działki rozstrzyga sąd w postępowaniu nieprocesowym, biorąc pod uwagę w szczególności okoliczność, czy osoba uprawniona na podstawie ust. 2, korzystała z działki ze zmarłym.
4. W razie śmierci działkowca niepozostającego w związku małżeńskim, przepisy ust. 2 i 3 stosuje się odpowiednio, z tym że roszczenie wygasa w terminie 6 miesięcy od dnia śmierci działkowca.
W sprawie jest jasne, że zmarły działkowiec nie miał żony, toteż prawo do działki wygasło; ale miał dwie córki, z których jedna złożyła, w wymaganym terminie, wniosek o zawarcie umowy dzierżawy działkowej (art. 38 ust. 4 ustawy). Nie ma przy tym znaczenia, że powódka nie korzystała z działki z ojcem, a także, że mieszka w innej miejscowości — okoliczność te mogą rozstrzygać spór między uprawnionymi, ale sporu nie ma, jeśli wniosek składa jedna osoba (natomiast art. 27 ust. 3 ma zastosowanie wyłącznie przy ustanowieniu prawa do działki, podczas gdy art. 38 ma charakter lex specialis).
Uznając, że powódce przysługiwało prawo do działki, sąd uchylił uchwałę zarządu ROD jako podjętą z naruszeniem prawa — ale oddalił powództwo o ustalenie, ponieważ ocenił, iż kobieta nie wykazała istnienia interesu prawnego, zaś w świetle uchylenia uchwały wyrok ustalający nie zapewni powódce dostatecznej ochrony.
Od wyroku apelowały obie strony: zarząd stowarzyszenia twierdził, że wskutek śmierci działkowca prawo do ogródka działkowego po zmarłym wygasło, zaś złożony „na nowo” wniosek wymaga analizy kryteriów (funkcji ROD, miejsca zamieszkania), na przeszkodzie uwzględnienia powództwa miał stać też fakt, że działkę przyznano nowej osobie, a powódka otrzymała zwrot pieniędzy za nasadzenia i urządzenia. Powódka natomiast podważała ocenę, iż nie wykazała interesu prawnego wymaganego dla wytoczenia powództwa o ustalenie.
Odnosząc się do sprawy sąd odwoławczy przypomniał, że prawo o stowarzyszeniach nie przewiduje uprawnienia do zaskarżenia uchwał statutowych organów ze względu na sprzeczność z prawem lub statutem. Stowarzyszenie ogrodowe jest jednym z rodzajów stowarzyszeń, niezależnie zatem od tego, iż spór dotyczy jakieś formy posiadania, sąd nie jest uprawniony do uchylania uchwały zarządu ROD stosując per analogiam inne przepisy, a podstawą do żądania uchylenia ustawy nie może być art. 189 kpc (uchwała 7 sędziów SN z 20 października 2015 r., III CZP 27/15).
Merytorycznie natomiast sąd ocenił, że przesłanką przeciwko przyznaniu prawa do ogródka działkowego nie może być zamieszkiwanie w innej miejscowości, ponieważ takie kryterium nie decyduje ani o przyznaniu działki, ani o przynależności do stowarzyszenia ogrodowego. Nie można także odmówić prawa do ogródka ze względu na ustawowe funkcje ROD — sposób korzystania sprzeczny z ustawą może być podstawą do wypowiedzenia umowy dzierżawy działkowej, ale nie może uzasadniać odmowy przyznania działki. A jeśli zarząd obawia się, że kobietą kieruje wyłącznie zamiar spieniężenia praw do działki, zawsze będzie mógł skorzystać z uprawnienia do odmowy zatwierdzenia przeniesienia praw (art. 41 ust. 3 urod) — ale nadal nie jest to podstawą do odmowy przyznania prawa do ogródka.
Brak możliwości podważenia uchwały zarządu stowarzyszenia ogrodowego zmienia ocenę czy powódka wykazała interes prawny w ustaleniu, że spełnia — w świetle powyższych argumentów — warunki do przyznania jej prawa do działki po zmarłym ojcu. Jako takiej uchwały uchylić nie można, ale biorąc pod uwagę, że uchwała zarządu ROD ingeruje w jej sytuację prawną i zamyka drogę do członkostwa w stowarzyszeniu, przyjąć należy, iż ów interes prawny istnieje.
Z tego względu sąd rozstrzygnął spór w sposób o 180 stopni odwrotny: oddalił powództwo o uchylenie uchwały, ale prawomocnie ustalił, że powódka spełnia warunki do ustanowienia prawa do działki po zmarłym ojcu — przy okazji podpowiadając, iż teraz będzie ona mogła podjąć kroki w celu podważenia umowy uniemożliwiającej spełnienie jej roszczenia (art. 59 kc), lub też żądać działki zamiennej lub odszkodowania.