Neverending story: w wydanym dziś wyroku TSUE stwierdził, że przyjęte przez Polskę zasady delegowania sędziów w sądach karnych są sprzeczne z prawem unijnym — ponieważ mogą naruszać zasadę niezawisłości sędziowskiej i zasadę domniemania niewinności oskarżonego.
wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 16 listopada 2021 r. (w/s połączonych C-748/19 do 754/19)
[Sprzeczne z prawem unijnym są przepisy krajowe] zgodnie z którymi minister sprawiedliwości państwa członkowskiego może, na podstawie kryteriów, które nie zostały podane do publicznej wiadomości, z jednej strony delegować sędziego do sądu karnego wyższej instancji na czas określony albo na czas nieokreślony, zaś z drugiej strony w każdym czasie, na podstawie decyzji, która nie zawiera uzasadnienia, odwołać sędziego z tego delegowania, niezależnie od tego, czy nastąpiło ono na czas określony, czy na czas nieokreślony.
Orzeczenie dotyczyło siedmiu prowadzonych przed warszawskim sądem spraw karnych, w których orzekali także sędziowie delegowani (w tym także z sądów niższej do wyższej instancji).
art. 77 ustawy prawo o ustroju sądów powszechnych
§ 1. Minister Sprawiedliwości może delegować sędziego, za jego zgodą, do pełnienia obowiązków sędziego lub czynności administracyjnych:
1) w innym sądzie równorzędnym lub niższym, a w szczególnie uzasadnionych wypadkach także w sądzie wyższym, mając na względzie racjonalne wykorzystanie kadr sądownictwa powszechnego oraz potrzeby wynikające z obciążenia zadaniami poszczególnych sądów, (…)
— na czas określony, nie dłuższy niż 2 lata, albo na czas nieokreślony.
§ 4. Sędzia delegowany na podstawie § 1 pkt 2-2b oraz § 2a, na czas nieokreślony, może być odwołany z delegowania lub z niego ustąpić za trzymiesięcznym uprzedzeniem. W pozostałych przypadkach delegowania sędziego, odwołanie lub ustąpienie sędziego następuje bez zachowania okresu uprzedzenia.
W ocenie przewodniczącej składu przepisy pozwalające delegować sędziego przez Ministra Sprawiedliwości — będącego równocześnie Prokuratorem Generalnym, a także aktywnym politykiem — w oparciu o niejasne kryteria i bez umotywowania, mogą budzić wątpliwości z punktu widzenia niezawisłości sędziowskiej, już choćby przez to, że minister może w ten sposób „„wynagrodzić” tego sędziego za działania podjęte na poprzednio zajmowanym stanowisku lub wręcz formułować pewne oczekiwania co do sposobu orzekania przez tego sędziego w przyszłości, co sprawia, że delegowanie stanowi wówczas surogat awansu zawodowego”, zaś odwołanie sędziego z delegowania stanowiłoby rodzaj kary, a więc formę nacisku stosowaną przez władze wykonawcze wobec sądownictwa. Sumarycznie może to skutkować niewłaściwą obsadą sądu, ale także sytuacji, w której sędziowie będą orzekać zgodnie z wolą Ministra Sprawiedliwości, co może naruszać prawo do rzetelnego procesu i domniemania niewinności.
Sprawa w trybie prejudycjalnym trafiła do TSUE, który podtrzymał stanowisko, że wprawdzie organizacja wymiaru sprawiedliwości nie jest objęta zakresem stosowania prawa Unii Europejskiej — jednak wykonywanie tych kompetencji przez państwa członkowskie nie może prowadzić do pogwałcenia przyjętych zobowiązań prawno-międzynarodowych, zwłaszcza jeśli dotyczą fundamentalnych praw człowieka (por. „O tym, że suwerenność nie oznacza prawa do łamania prawa”). Wprowadzone przez państwa rozwiązania nie mogą zatem łamać zasady niezawisłości sędziowskiej, która jest jednym z gwarantów prawa do sprawiedliwego procesu, ani też zasady domniemania niewinności oskarżonego — które są objęte zobowiązaniem do ustanowienia środków odwoławczych i procedur zapewniających każdemu skuteczną ochronę prawną w zakresie prawa unijnego, w tym poszanowanie prawa do obrony (art. 19 ust. 1 TUE, art. 6 EKPCz, art. 47 Karty Praw Podstawowych UE).
art. 6 dyrektywy 2016/343 w/s wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym
1. Państwa członkowskie zapewniają, aby wszelkie wątpliwości co do winy rozstrzygano na korzyść podejrzanego lub oskarżonego, także w sytuacji gdy sąd dokonuje oceny, czy uniewinnić daną osobę.
Państwa członkowskie zapewniają, aby przy ustalaniu winy podejrzanych lub oskarżonych ciężar dowodu spoczywał na oskarżeniu. Powyższe stosuje się z zastrzeżeniem obowiązków sędziego lub właściwego sądu w zakresie poszukiwania zarówno dowodów obciążających, jak i uniewinniających, oraz prawa obrony do przeprowadzenia dowodów zgodnie z obowiązującym prawem krajowym.
2. Państwa członkowskie zapewniają, aby wszelkie wątpliwości co do winy rozstrzygano na korzyść podejrzanego lub oskarżonego, także w sytuacji gdy sąd dokonuje oceny, czy uniewinnić daną osobę.
Odkąd natomiast polskie sądy powszechne mogą stosować prawo unijne (orzekać w oparciu o dyrektywy i rozporządzenia), ich organizacja przekładająca się na zapewnienie jednostkom prawidłowych gwarancji ich praw jest objęta prawem Unii.
Wymóg niezawisłości sędziowskiej, stanowiącej integralny element sprawowania wymiaru sprawiedliwości, wchodzi w zakres istoty prawa do skutecznej ochrony sądowej oraz prawa podstawowego do rzetelnego procesu sądowego.
Gwarancje niezawisłości i bezstronności wymiaru sprawiedliwości obejmują także kwestie składu sądu, powoływania jego członków, obsady stanowisk sędziowskich, trwania kadencji sędziego, a także przyczyn i sposobów wyłączania lub odwoływania. Jednym z mechanizmów gwarancyjnych jest zasada trójpodziału władz — niezależności władzy sądowniczej od segmentu władzy wykonawczej i ustawodawczej. Sędziowie muszą być chronieni przed każdego rodzaju naciskiem, który może zagrozić ich niezawisłości — przed bezpośrednimi zaleceniami, ale także formami pośrednimi, które mogłyby podważyć zaufanie.
W judykaturze przyjęto, iż tymczasowe delegowanie sędziego jest dopuszczalne, jednak przepisy przewidujące przesunięcie sędziego muszą zawierać także gwarancje niezawisłości i bezstronności, a to dla uniknięcia ryzyka wykorzystania mechanizmu do politycznej kontroli sędziego i wydawanych orzeczeń. W ocenie TSUE polskie prawo pozwala, by Minister Sprawiedliwości — jako Prokurator Generalny — dowolnie delegował sędziego do innego sądu, w oparciu o kryteria, które nie są podane do publicznej wiadomości, na czas określony albo nieokreślony, ale też odwołać sędziego w dowolnym czasie, także bez podania uzasadnienia. Takie zasady delegowania sędziów są sprzeczne z prawem unijnym, ponieważ umożliwiają politykowi aktywnie wpływać, poprzez skład sądu, na sposób prowadzenia sprawy przed tym sądem.