A teraz coś z nieco innej beczki, czyli taka mała poświąteczna zapchajdziura: czy wspólnik wyłączony ze spółki z o.o. może domagać się zwrotu dopłaty, którą wniósł po wniesieniu pozwu o wyłączenie — czy jednak dopłata należna od wyłączonego wspólnika zwrotowi nie podlega, bo wszystkie czynności dokonane z jego udziałem zachowują ważność.
wyrok Sądu Najwyższego z 16 września 2021 r. (II CSKP 53/21)
Wyłączenie wspólnika ze spółki powoduje, że w relacji między spółką a wyłączonym wspólnikiem umowa spółki lub uchwała o dopłatach nie mogą być traktowane jako podstawy świadczenia (art. 269 ksh). Oznacza to, że odpada podstawa do spełnienia przez takiego wspólnika na rzecz spółki świadczenia w postaci dopłaty (art. 410 § 2 kc).
Spór zaczął się od prawomocnego wyłączenia wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością; wyłączony wspólnik nie otrzymał zapłaty za swe udziały, zatem wyłączenie stało się bezskuteczne, jednak SN uchylił wyrok, zaś finalnie prawomocne orzeczenie zapadło po 9 latach. W tym czasie zgromadzenie wspólników uchwaliło obowiązek wniesienia dopłat; wyłączony wspólnik nie zaskarżył uchwały i przekazał pieniądze tytułem dopłaty (a to w czasie bezskuteczności jego wyłączenia) — aby później zażądać zwrotu wpłaconej kwoty.
Sąd prawomocnie oddalił powództwo: prawomocność wyłączenia udziałowcy nie oznacza odpadnięcia podstawy prawnej spełnienia świadczenia w postaci dopłaty. W chwili głosowania nad dopłatą był wspólnikiem spółki, brał udział w głosowaniu nad uchwałą i nie skorzystał z możliwości jej zaskarżenia, zatem miał obowiązek wniesienia dopłaty — przeto nie ma prawa domagać się zwrotu uiszczonej kwoty.
art. 269 kodeksu spółek handlowych
Wspólnika prawomocnie wyłączonego, za którego przejęte udziały zapłacono w terminie, uważa się za wyłączonego ze spółki już od dnia doręczenia mu pozwu; nie wpływa to jednak na ważność czynności, w których brał on udział w spółce po dniu doręczenia mu pozwu.
Odmiennie rzecz ocenił Sąd Najwyższy: zgodnie z fikcją prawną wyrażoną w art. 269 ksh do skutecznego wyłączenia wspólnika dochodzi już w dniu doręczenia mu pozwu o wyłączenie (ex tunc), pod warunkiem terminowego zapłacenia za przysługujące mu udziały. Wartość udziałów określa się według wartości z dnia doręczenia pozwu, a więc zmiany wartości spółki po tej dacie (także dopłat), nie przekładają się na cenę, którą mają zapłacić pozostali wspólnicy. Skuteczne wyłączenie wspólnika pozbawia go możliwości podważenia czynności dokonanych przez wspólnika po doręczeniu mu pozwu — aczkolwiek dotyczy to tylko i wyłącznie czynności prawnych (bo tylko takie mogą być badane pod kątem ważności) — natomiast art. 269 ksh nie dotyczy czynności faktycznych. Biorąc zatem pod uwagę, że dokonywane przez wspólników spółki z o.o. dopłaty są czynnościami faktycznymi, dopłata wspólnika wyłączonego (choćby z mocą wsteczną) oznacza spełnienie świadczenia przez osobę, która nie jest zobowiązania do ponoszenia takiego wydatku. Czynność taka jest ważna, jednak wskutek wyłączenia wspólnika umowa spółki lub uchwała o dopłacie nie może być traktowana jako podstawa jego świadczenia — ergo może on żądać jej rozliczenia jako świadczenia nienależnego.
Wcale nie na marginesie SN zwrócił uwagę, iż przeciwne stanowisko byłoby nie do przyjęcia ze względów aksjologicznych. Wyłączony wspólnik miałby obowiązek wnieść dopłatę, która zwiększa majątek spółki, ale nie byłaby mu w żaden sposób rekompensowana.
Z tego względu zaskarżony wyrok został uchylony, zatem sąd II instancji będzie musiał jeszcze raz zająć się sprawą.