Czy spadkobierca może pokierować decyzjami co do majątku umierającego ojca — przygotować tekst testamentu, przyprowadzić notariusza do szpitala, pomóc w kontakcie z chorym? Czy jednak takie działania mogą prowadzić do konkluzji, że spadkobierca dopuścił się podstępu — a testament uzyskany podstępem na łożu śmierci będzie przesłanką uznania go za niegodnego dziedziczenia?
wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 30 września 2021 r. (I ACa 7/21)
Podstępem o jakim mowa w art. 928 § 1 pkt 2 kc może być świadome, celowe i zamierzone wyzyskanie spadkodawcy niezdolnego do prawidłowego postrzegania rzeczywistości, polegające na skłonieniu go do sporządzenia testamentu zawierającego wydziedziczenie jednego ze spadkobierców ustawowych. Taki spadkodawca jest bardziej podatny na wszelkiego rodzaju manipulacje, co z kolei świadczy o kwalifikowanej rozmyślności posługującego się podstępem.
Sprawa zaczęła się od tego, że córka (z pierwszego małżeństwa) przyszła do leżącego w bardzo ciężkim stanie w szpitalu ojca (m.in. po udarze mózgu i tracheotomii — acz lekarz wystawił zaświadczenie, z którego wynikało, że „pacjent ma zdolności do świadomego podejmowania decyzji”), z notariuszem. Rejent miał ze sobą — przygotowany przez córkę — projekt testamentu i (skomplikowanego, wielostronicowego) pełnomocnictwa do zarządzania majątkiem ojca, w tym zbywania nieruchomości. Podczas pobytu w szpitalu notariuszowi nie udało się nawiązać kontaktu werbalnego z testatorem, który reagował na jego pytania grymasem ust i ruchami głowy — ale notariusz uznał, że rozumie to, co mu się odczytuje i akceptuje treść postanowień. Mężczyzna nie mógł też podpisać się pod dokumentami, więc odciśnięto pod nim tuszowy odcisk jego palca (córka podtrzymywała jego dłoń i „manewrowała jego ręką i kciukiem”).
W treści testamentu mężczyzna wydziedziczył swą aktualną (drugą) żonę ze względu na uporczywe niepodtrzymywanie kontaktów rodzinnych, brak zainteresowania, kłótliwość, etc. — jedyną osobą powołaną do spadku była córka.
Kilka tygodni później mężczyzna zmarł, a do sądu trafił pozew o uznanie córki za niegodną dziedziczenia po ojcu ze względu na podstępne nakłonienie spadkodawcy do sporządzenia korzystnego dla niej testamentu.
W toku postępowania okazało się, że kilkanaście dni przed wizytą rejenta żona zainicjowała postępowanie w/s ubezwłasnowolnienia męża; sędzia przyszedł do szpitala, lecz nie udało mu się nawiązać kontaktu z chorym, ale ustanowił żonę jako doradcę tymczasowego do reprezentacji jego osoby i ochrony mienia. „Manewrowaniem ręką” zainteresowała się prokuratura, jednak nie dopatrzyła się po stronie córki przestępstwa.
art. 928 § 1 kodeksu cywilnego
Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Sąd przypomniał, iż prawo spadkowe pozwala na uznanie za niegodnego i pozbawienie prawa do spadku każdej osoby, której zachowanie względem spadkodawcy zasługiwało na dezaprobatę, np. wskutek popełnienia przestępstwa lub wywieranie nacisków przy określaniu ostatniej woli.
z kodeksu cywilnego
art. 82. Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.
art. 86 § 1. Jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej.
W sprawie nie ma wątpliwości, że córka dopuściła się podstępu. Była świadoma faktu, że umierający ojciec jest w stanie uniemożliwiającym nie tylko analizę skomplikowanych dokumentów, ale też ogólną percepcję rzeczywistości, a jednak z pełną determinacją dążyła do uzyskania korzystnego dla siebie testamentu. W tym celu nie tylko przekonała lekarza, by wydał korzystne dla niej zaświadczenie, ale nawet przywiozła notariusza z innej miejscowości (okoliczni rejenci odmówili czynności).
Córce nie można wprawdzie zarzucać oszustwa, aczkolwiek biorąc pod uwagę stan umierającego ojca można przyjąć, iż to jej sugestie i manipulacje spowodowały przyjęcie takiej, a nie innej treści testamentu. Kluczowe jest jednak to, że to nie umierający ojciec zadecydował o wydziedziczeniu drugiego ze spadkobierców ustawowych — lecz sama zainteresowana.
Świadome działania polegające na doprowadzeniu do sytuacji, gdy powierzchowny kontakt niewerbalny ze spadkodawcą (polegający na prostych ruchach głowy, czy gałek ocznych), stwarzający pozory relacji, został wykorzystany do wciągnięcia nieświadomej osoby do skomplikowanych i rozbudowanych czynności notarialnych na rzecz pozwanej, noszą znamiona podstępu w rozumieniu art. 86 § 1 kc.
Co więcej sporządzony testament jest także nieważny ze względu na wykluczający świadome podjęcie decyzji stan testatora, przy czym nieważność taka nie wyklucza uznania spadkobiercy za niegodnego w rozumieniu art. 928 par. 1 kc. Pozwana próbowała się powołać także na przepisy o sposobach składania oświadczeń woli oraz ich wykładni, tu jednak sąd zwrócił uwagę, że skoro oświadczenie umierającego ojca było nieważne, to w ogóle nie ma co rozważać tych aspektów.
Uznając, że testament został uzyskany podstępem na łożu śmierci sąd uznał spadkobierczynię za niegodną dziedziczenia po zmarłym ojcu.