Zgodność z prawem działań operacyjnych prowadzonych wobec osób podejrzewanych o popełnienie przestępstwa wymaga m.in. umożliwienia ich sądowej oceny. Czy to oznacza, że uzasadnienie wydanej przez sąd zgody na podsłuch telefoniczny musi precyzyjnie opisywać podstawy jego zastosowania? Czy jednak wystarczy, że sędzia odniesie się do wniosku o zastosowanie kontroli rozmów, zaś całość dokumentów pozwoli na weryfikację legalności poczynań służb?
wyrok Trybunału Sprawiedliwości UE z 16 lutego 2023 r. (C-349/21)
[Dyrektywa o prywatności i łączności elektronicznej] nie sprzeciwia się praktyce krajowej, na mocy której orzeczenia sądów zezwalające na zastosowanie specjalnych środków dochodzeniowych, wydawane na podstawie uzasadnionego i popartego okolicznościami wniosku złożonego przez organy postępowania karnego, są redagowane za pomocą sporządzonego uprzednio i niezawierającego indywidualnego uzasadnienia tekstu, ograniczającego się do wskazania, obok okresu ważności zezwolenia, że wymogi przewidziane w ustawodawstwie wskazanym w tych orzeczeniach są przestrzegane, pod warunkiem że precyzyjne powody, dla których właściwy sąd stwierdził, że w świetle okoliczności faktycznych i prawnych charakteryzujących rozpatrywaną sprawę zapewniono przestrzeganie wymogów prawnych, mogą być z łatwością i jednoznacznie wywiedzione z łącznej analizy orzeczenia i wniosku o udzielenie zezwolenia, przy czym ten ostatni wniosek musi być udostępniony, po udzieleniu zezwolenia, osobie, wobec której zezwolono na zastosowanie specjalnych środków dochodzeniowych.
Sprawa zaczęła się od złożenia przez bułgarską prokuraturę do sądu kilku wniosków o zgodę na rejestrację rozmów telefonicznych osób podejrzanych o przestępstwo szmuglowania ludzi przez granicę. Każde z tych pism zawierało szczegółowy opis zdarzeń będących podstawą założenia podsłuchu (m.in. wskazywało zgromadzone dowody i rolę inwigilowanej osoby w popełnieniu czynów zabronionych, a także wyjaśniało, dlaczego uzyskanie ważnych dla śledztwa informacji w inny sposób jest niemożliwe).
Prezes sądu zgodził się na podsłuch telefoniczny, acz wydane postanowienie było bardzo lakoniczne i ograniczało się do podstawy prawnej — pominięto np. nazwisko osoby i jej numer telefonu, zabrakło też jakiegokolwiek uzasadnienia orzeczenia.
Sąd badający zastosowanie podsłuchu uznał, że szablonowość orzeczenia dalece uniemożliwia jego prawidłową kontrolę, zatem zdecydował się wystąpić do TSUE z pytaniem o zgodność takiej praktyki z prawem unjnym.
art. 15 ust. 1 dyrektywy 2002/58 o prywatności i łączności elektronicznej
Państwa Członkowskie mogą uchwalić środki ustawodawcze w celu ograniczenia zakresu [m.in. poufności komunikacji], gdy takie ograniczenia stanowią środki niezbędne, właściwe i proporcjonalne w ramach społeczeństwa demokratycznego do zapewnienia bezpieczeństwa narodowego (i.e. bezpieczeństwa państwa), obronności, bezpieczeństwa publicznego oraz zapobiegania, dochodzenia, wykrywania i karania przestępstw kryminalnych lub niedozwolonego używania systemów łączności elektronicznej (…).
Trybunał Sprawiedliwości EU przypomniał, że przepisy o prywatności i poufności komunikacji telefonicznej nie wykluczają prowadzenia przez organy ścigania przetwarzania danych m.in. w zakresie kontroli rozmów: podsłuch telefoniczny jest dozwolony, jeśli ma na celu przeciwdziałanie przestępczości (por. „Masowe przekazywanie służbom danych o ruchu i lokalizacji użytkowników narusza prawo unijne” i „Dane o lokalizacji komórek mogą być wykorzystywane jako dowód tylko w grubych sprawach”). Jednym z warunków legalnego rejestrowania rozmów jest zapewnienie kontroli działań służb przez niezależny i niezawisły sąd, zaś procedura musi odpowiadać warunkom rzetelnego procesu — ergo zgoda na podsłuch telefoniczny musi być prawidłowo uzasadniona („prawo do skutecznej kontroli sądowej gwarantowanej w art. 47 Karty [praw podstawowych UE] wymaga, by zainteresowany miał możliwość zapoznania się z powodami rozstrzygnięcia wydanego w stosunku do niego, czy to poprzez lekturę samego tego rozstrzygnięcia, czy to poprzez poinformowanie go o tych powodach”).
Wskazanie uzasadnienia, nawet zwięzłego, stanowi istotną gwarancję przed abuzywnym nadzorem, w zakresie, w jakim jedynie takie wskazanie umożliwia zapewnienie, że sąd prawidłowo rozpatrzył wniosek o udzielenie zezwolenia i przedstawione dowody oraz faktycznie zweryfikował, czy żądany nadzór stanowi uzasadnioną i proporcjonalną ingerencję w wykonywanie prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.
W ocenie TSUE dopuszczalna jest jednak praktyka polegająca na tym, że zezwolenie na zastosowanie techniki operacyjnej jest wydawane na podstawie uprzednio przygotowanego „wzorcowego tekstu”, nawet jeśli uzasadnienie udzielonej zgody na podsłuch telefoniczny jest nader szczupłe — acz odnosi się do wyczerpującego i uzasadnionego wniosku („sztuczne byłoby wymaganie, by zezwolenie na zastosowanie specjalnych środków dochodzeniowych zawierało specjalne i szczegółowe uzasadnienie, podczas gdy wniosek, w odniesieniu do którego wydano to zezwolenie, zawiera już, na mocy ustawodawstwa krajowego, takie uzasadnienie”). Brak uzasadnienia zgody na kontrolę rozmów telefonicznych nie jest bowiem przeszkodą dla ewentualnego zaskarżenia podjętych czynności, o ile organ weryfikujący ma możliwość sięgnąć po komplet dokumentów — aczkolwiek jeśli łączna analiza wniosku i zezwolenia nie umożliwia zrozumienia przyczyn zastosowania podsłuchu, to obowiązek prawidłowego uzasadnienia zgody jest naruszony.
(ujęcie czysto ilustracyjne — acz te druty nie są tam przez przypadek , fot. Olgierd Rudak, CC BY-SA 2.0)