Czy dopuszczalne jest złożenie wniosku o wyłączenie sędziego od rozpatrywania wniosku o wyłączenie sędziego? Czy jednak instytucja wyłączenia sędziego od orzekania dotyczy tylko „sprawy” — rozumianej jako meritum procesu — zaś kwestie poboczne nie są „sprawą”?
uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z 13 czerwca 2023 r. (I KZP 22/22)
1) Pojęcie „sprawy”, o jakim mowa w art. 40 i art. 41 § 1 kpk odnosi się zarówno do sprawy głównej, rozumianej jako orzekanie w głównym przedmiocie procesu, jak również postępowań incydentalnych, w tym takich, które mają miejsce w ramach sprawy głównej.
2) Sąd Najwyższy postanowił nadać uchwale moc zasady prawnej.
Uchwałę podjęto na wniosek Prezesa SN kierującego Izbą Karną SN, który zwrócił uwagę, iż w orzecznictwie niejednolicie postrzega się wyłączenie sędziego od orzekania w sprawie (iudex inhabilis, iudex suspectus). Sęk w tym, że można dywagować czym jest „sprawa”: czy tylko kwestią merytoryczną, dotyczącą głównego przedmiotu procesu — czy jednak pojęcie to obejmuje także poboczności, dzięki czemu byłoby możliwe złożenie wniosku o wyłączenie sędziego od rozpatrywania wniosku o wyłączenie sędziego od orzekania — zatem do SN wpłynęło następujące zagadnienie prawne:
Czy pojęcie sprawy, o jakim mowa w art. 40 i art. 41 § 1 kpk regulujących instytucję wyłączenia sędziego, odnosi się wyłącznie do sprawy głównej, rozumianej jako orzekanie w głównym przedmiocie procesu czy obejmuje także sprawy i postępowania incydentalne, w tym takie, które mają miejsce w ramach sprawy głównej?
Sąd Najwyższy przypomniał, że instytucja wyłączenia sędziego jest kluczowym elementem gwarantującym bezstronność i obiektywizm przy orzekaniu i jest fundamentem wymierzania sprawiedliwości — „bezstronność, obok niezależności i niezawisłości sędziów, odgrywa kluczową rolę w zapewnieniu rzetelnego procesu karnego”.
Pogląd, iż sędzia podlega wyłączeniu tylko w odniesieniu do głównego przedmiotu procesu znajduje oparcie w regulacji, iż „w składzie orzekającym w kwestii wyłączenia nie może brać udziału sędzia, którego dotyczy wyłączenie” (art. 42 par. 4 kpk): skoro takie uregulowanie wymaga lex specialis i nie następuje na podstawie przepisów ogólnych, to wyłączenie w innych „pobocznościach” też wymagałoby analogicznego unormowania. W orzecznictwie przyjmuje się też, że wniosek o wyłączenie sędziego nie jest „sprawą” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji RP.
Istnieje też pogląd szerszy: że instytucja wyłączenia sędziego dotyczy także kwestii incydentalnych, które wprawdzie nie mają bezpośredniego związku z istotą procesu, ale rozstrzygnięcie przekłada się na prawidłowość orzekania.
art. 40 § 1 kodeksu postępowania karnego
Sędzia jest z mocy prawa wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli:
1) sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio;
2) jest małżonkiem strony (…);
3) jest krewnym lub powinowatym (…);
4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły;
5) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze;
6) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie;
7) brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone;
9) brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw;
10) prowadził mediację.
art. 41 § 1 kpk
Sędzia ulega wyłączeniu, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie.
Kluczowe dla rozwikłania dylematu jest prawidłowe rozumienie pojęcia „sprawy” (SN zwrócił uwagę, że „sprawa” w różnych przepisach kpk ma różne znaczenie, zaś jeszcze inaczej widzi to Konstytucja RP), które w tym kontekście — chodzi wszakże o pryncypia — należy postrzegać możliwie szeroko.
Brak racjonalnych argumentów, aby zaakceptować pogląd, że prawodawca pozbawiłby w postępowaniu o wyłączenie sędziego, a więc postępowaniu o charakterze incydentalnym, ochrony bezstronności sądu, jaka przysługiwałaby stronie w ramach sprawy rozumianej jako orzekanie w głównym przedmiocie procesu.
W ocenie SN pogląd ten znajduje wsparcie w literalnym brzmieniu przepisu: wszakże sędzia podlega wyłączeniu „od udziału w sprawie”, a nie „od udziału w rozpoznaniu sprawy” (tudzież „od orzekania”), a to pojęcie odnosi się do wszystkich czynności procesowych. Wykładnia zawężająca — przyjęcie, iż wniosek o wyłączenie sędziego od rozpatrywania wniosku o wyłączenie sędziego jest niedopuszczalny — mogłoby uniemożliwić stronie zweryfikowanie, czy w postępowaniu orzeka bezstronny, niezależny i niezawisły sąd.
Z tego względu w uchwale przyjęto, że „sprawą” jest także postępowanie incydentalne, mające na celu realizację gwarancji procesowych strony — nie tylko w zakresie wnioskowania o wyłączenie sędziego, ale także np. w sprawach aresztowych, postępowaniach o zadośćuczynienie lub odszkodowanie za niesłuszne skazanie, etc.,etc. Jeśli natomiast ktoś obawia się, iż nadużycie tego prawa mogłoby sparaliżować postępowanie karne, prawidłową odpowiedzią jest mechanizm niezwłocznego rozpoznania takiego wniosku.