Ustawa dekomunizacyjna zakazuje utrzymywania w przestrzeni publicznej artefaktów upamiętniających lub propagujących ustrój totalitarny, w tym nakazuje usunięcie każdego pomnika symbolizującego komunizm. Warunkiem wydania decyzji o zburzeniu lub przeniesieniu pomnika jest uzyskanie opinii IPN — i tu czas na kluczowe pytanie: czy ocena charakteru upamiętnienia powinna opierać się wyłącznie na kontekście historycznym? Czy jednak należy uwzględnić także postrzeganie współczesnych — w tym ewentualne zmiany wprowadzone w kolejnych latach? (wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 9 maja 2023 r., II OSK 1508/20).
Sprawa zaczęła się od podjęcia przez radę miasta przygotowanej przez Instytut Pamięci Narodowej uchwały w sprawie usunięcia pochodzącego z 1951 r. pomnika Wdzięczności Armii Czerwonej w Rzeszowie („ikonografia Pomnika utrzymana jest w ramach realizmu socjalistycznego. Pomnik wieńczy postać żołnierza na tle sztandaru, co w kontekście stylu, w którym powstał i tematyki, której dotyczy nawiązuje do czerwonego sztandaru — jako symbolu komunizmu. Na dwóch płaskorzeźbach uwidocznione są natomiast typowe sceny dla sztuki socrealistycznej, czyli braterstwo broni, sojusz robotniczo-chłopski, a pozostałe sceny przedstawiają żołnierzy. Figury żołnierzy z płaskorzeźb nawiązują do umundurowania żołnierzy [Armii Czerwonej] z okresu II wojny światowej”). Ponieważ prezydent miasta uchwały nie wykonał, Wojewódzki Nadzór Inspektoratu Budowlanego, bazując na opinii IPN, nakazał przymusowe usunięcie pomnika jako symbolizującego komunizm, co podtrzymał Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
W skardze na decyzję nakazującą rozbiórkę pomnika rada gminy podkreśliła, iż dzięki przemianom społeczno-politycznym — wmurowaniu, w 1966 r., tablicy, na której mowa o „walce o wolność i niezawisłość narodową” (w ocenie miasta doszło w ten sposób do upamiętnienia żołnierzy Ruchu Oporu bez Wojny i Dywersji „Wolność i Niezawisłość”) — obiektowi nadano nową wymowę. Analizując charakter pomnika historycznego nie można opierać się wyłącznie na dawnym kontekście, a dostrzegać także ocenę współczesnych, na przykład fakt, iż przeszło 80% indagowanych mieszkańców miasta chce zachowania obiektu, być może po dołączeniu odpowiedniego objaśnienia historycznego. Argumentem za usunięciem pomnika nie może być jego socrealistyczny charakter, bo w tamtym czasie w Polsce powstało niemało różnych budowli, zaś sam fakt powstania w określonym okresie nie może oznaczać skazania na zburzenie.
art. 5a ust. 1 ustawy o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz pomniki
Pomniki nie mogą upamiętniać osób, organizacji, wydarzeń lub dat symbolizujących komunizm lub inny ustrój totalitarny, ani w inny sposób takiego ustroju propagować. (…)
art. 5b ust. 1-2 ustawy o zakazie propagowania komunizmu
1. Wojewoda, w drodze decyzji, nakazuje właścicielowi albo użytkownikowi wieczystemu nieruchomości, na której znajduje się pomnik, który nie spełnia warunków określonych w art. 5a ust. 1, usunięcie tego pomnika.
2. Wydanie decyzji o usunięciu pomnika wymaga opinii Instytutu Pamięci Narodowej — Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu potwierdzającej, że pomnik nie spełnia warunków określonych w art. 5a ust. 1. (…)
Co więcej pomnik ma znaczące walory artystyczne i znajduje się na byłym cmentarzu, obecnie terenie objętym ochroną konserwatorską (tj. wpisanym do rejestru zabytków układzie urbanistycznym miasta), zaś ustawa dekomunizacyjna wyłącza spod obowiązku usunięcia takie obiekty.
Wojewódzki Sąd Administracyjny uznał te zarzuty za niezasadne: symbolika pomnika nie zmieniła się od 1951 r. i jest rozpoznawalna dla każdej osoby, która go zobaczy. Nie ma przy tym znaczenia, że czasy się zmieniły: przedmiot upamiętnienia należy oceniać w kontekście historycznym, a nie współczesnym. Biorąc zatem pod uwagę, że z opinii IPN wynika, iż de facto jest to pomnik wdzięczności za Katyń, zniewolenie, PKWN, narzucenie obcego ustroju i przyjaźni z ZSRS, na którym nadal widać radzieckiego sołdata, sierp i młot, to jest to pomnik, który podlega usunięciu (wyrok WSA w Warszawie z 10 grudnia 2019 r., VII SA/Wa 1072/19).
Nieco inaczej rzecz ocenił Naczelny Sąd Administracyjny: wydanie decyzji o usunięciu pomnika wymaga uzyskania opinii Instytutu Pamięci Narodowej. Zaopiniowanie to nie jest wprawdzie opinią biegłego w rozumieniu art. 84 kpa (jest to niewiążąca forma współdziałania organów administracji, art. 106 kpa) — jednak przepisy są jasne: opinia IPN jest kluczowym merytorycznym dowodem pozwalającym ocenić totalitarny charakter pomnika. Tymczasem sąd I instancji nie zwrócił uwagi, iż w momencie orzekania opinia (formalnie: postanowienie Prezesa IPN) została uchylona (wyrok WSA w Warszawie z 2 kwietnia 2019 r., II SA/Wa 2290/18), co było podstawą do zawieszenia postępowania. Owszem, to orzeczenie zostało uchylone (wyrok NSA z 28 lipca 2021 r., III OSK 1610/21), jednak w drugim podejściu WSA stwierdził, że dokonane jeszcze za Wiesława Gomułki zmiany — wmurowanie tablicy z napisem „tu złożono zroszoną krwią ziemię z pobojowisk, miejsc straceń i męczeństwa Rzeszowszczyzny jako symbol naszej 1000-letniej walki o wolność i niezawisłość narodową, o lepszy byt społeczeństwa. Kwiecień 1966 rok” — skutecznie zmieniło symbolikę pomnika, przez co nie upamiętnia on już i nie symbolizuje komunizmu i postanowienie IPN znów uchylił (wyrok WSA w Warszawie z 7 października 2021 r., II SA/Wa 2903/21), a NSA oddalił wniesioną przez IPN skargę kasacyjną (wyrok NSA z 24 stycznia 2023 r., III OSK 1000/22)…
…a skoro opinia IPN została uchylona, to została wyeliminowana z obrotu prawnego — a skoro opinii nie było, to nie zaistniała formalna podstawa do wydania decyzji nakazującej usunięcia pomnika jako symbolizującego komunizm.
Sumarycznie oznacza to, że orzeczenie WSA było przedwczesne: obowiązkiem organu jest wystąpić o wydanie przez IPN kolejnej opinii (uwzględniającej wskazówki NSA), dopiero w tym momencie możliwe będzie wydanie prawidłowej decyzji — i ewentualnie analiza sądowa decyzji.