Warunkiem wpisu na listę radców prawnych jest nieskazitelność charakteru, która daje rękojmię prawidłowego wykonywania zawodu. Czy zatem o wpis może ubiegać się osoba, która kiedyś została skazana za popełnione przestępstwa — ale jej wyroku skazujące uległy już zatarciu? Czy jednak fikcja niekaralności wynikająca z zatarcia skazania to jedno — a etyka i moralność to drugie?
wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 1 sierpnia 2023 r. (II GSK 2690/21)
1) Na listę radców prawnych może być wpisany ten kto jest nieskazitelnego charakteru i swym dotychczasowym zachowaniem daje rękojmię prawidłowego wykonywania zawodu radcy prawnego. Przesłankę nieskazitelności charakteru należy rozważać nie tylko w aspekcie prawnym, ale szerzej w aspekcie faktycznym i społecznym. Chodzi bowiem o postawę i czynności, jakie były podejmowane przez kandydata na radcę prawnego także przed złożeniem wniosku o wpis na listę. Uwzględnić zatem należy wszystkie działania i zaniechania, niezależnie od tego, czy wywoływały albo nadal wywołują skutki prawne.
2) Zatarcie skazania nie sprawia, że dany czyn uznawany za przestępstwo (działanie lub zaniechanie jako czynność psychofizyczna) nie został w ogóle popełniony. Zatarcie skazania pozwala wprawdzie daną osobę uznać za nie karaną, jednakże przy ocenie rękojmi ważny jest nie tyle fakt ukarania bądź nieukarania, ale dotychczasowe życie i sposób postępowania tej osoby.
Sprawa zaczęła się od odmowy wpisania 43-letniej kandydatki ubiegającej się o wpis na listę radców prawnych. Podstawą odmowy było skazanie — przed laty za popełnione w ramach prowadzonej kancelarii — szereg przestępstw (m.in. za oszustwo, przywłaszczenie pieniędzy, przestępstwa na szkodę pracowników, utrudnianie zaspokojenia wierzycieli oraz korzystanie z nielegalnego oprogramowania komputerowego). Zdaniem samorządu zawodowego i Ministerstwa Sprawiedliwości sprawca przestępstw nie daje rękojmi nieskazitelności charakteru wymaganego przy wykonywaniu zawodu radcy prawnego, nawet jeśli posiada wymagane wykształcenie i spełnia inne formalne warunki ubiegania się o wpis, zaś tej oceny nie zmieniają dołączone pozytywne referencje.
Zdaniem zainteresowanej odmowa była o tyle bezprawna, że jej dane nie figurowały w Krajowym Rejestrze Karnym, doszło zatem do zatarcia skazania, które skutkuje uznaniem go za niebyłe. Co więcej nie istnieje podstawa do ustalania informacji o skazaniu na podstawie kopii wyroków sprzed kilkunastu lat. Kobieta przez kolejne lata praktykowała w zawodzie, współpracowała z adwokatami i radcami, a zarzuty karne były efektem nieczystej walki politycznej (przed laty była radną powiatową, do skazania doszło za sprawą jej adwersarzy), toteż odmowa wpisu w nieproporcjonalny sposób narusza konstytucyjną wolność zatrudnienia.
art. 24 ust. 1 pkt 5 ustawy o radcach prawnych
Na listę radców prawnych może być wpisany ten, kto:
5) jest nieskazitelnego charakteru i swym dotychczasowym zachowaniem daje rękojmię prawidłowego wykonywania zawodu radcy prawnego;
art. 106 kodeksu karnego
Z chwilą zatarcia skazania uważa się je za niebyłe; wpis o skazaniu usuwa się z rejestru skazanych.
Wojewódzki Sąd Administracyjny nie zgodził się z tą argumentacją: „rękojmia” prawidłowego wykonywania zawodu to „uroczyste poręczenie”, iż dotychczasowe zachowanie osoby przekonuje, iż będzie ona wykonywała zawód zaufania publicznego w sposób należyty. Takiej rękojmi nie daje osoba, której moralno-etyczna postawa wyklucza nieskazitelność charakteru — na przykład popełniła jakieś przestępstwo. Nie ma przy tym znaczenia, że skarżąca ze względu na wiek mogła w życiu więcej „nawywijać”, niż absolwent po aplikacji — bo nieskazitelność charakteru postrzega się niezależnie od wieku człowieka (wyrok WSA w Warszawie z 21 maja 2021 r., VI SA/Wa 1019/21).
Podobny pogląd wyraził Naczelny Sąd Administracyjny: nieskazitelność charakteru wykluczają zachowania naganne, w tym popełnienie w przeszłości przestępstwa. Dla oceny (nie)skazitelności charakteru nie ma wpływu zatarcie skazania, które tworzy fikcję niekaralności, albowiem fikcja ta obejmuje wyłącznie skutki prawne — ale nie sprawia, że określone zdarzenia nie miały miejsca, zaś prawomocny wyrok będący postawą skazania jest „nieistniejący”.
Zatarcie skazania nie oznacza anulowania treści wyroku, tj. wyeliminowania go z mocą wsteczną z porządku prawnego, jako w ogóle nieistniejącego i nie niweluje całkowicie wszystkich skutków skazania, bowiem skazany nie odzyskuje wszystkich utraconych np. praw, urzędów, orderów czy też odznaczeń.
Oddalając skargę kasacyjną NSA stwierdził, iż nie sposób przy tym powołać się ani na rzekomą błahość czynów zabronionych — albowiem oszustwo i fałszowanie dokumentów nie są przestępstwami nieznaczącymi (zwłaszcza jeśli mowa o radcy prawnym) — ani na upływ czasu. Wymóg nieskazitelnego charakteru nie narusza także swobody wykonywania zawodu — bo zawód radcy prawnego nie jest jedyną opcją dla osoby po studiach prawniczych.