Czy dopuszczalne jest ustawowe rozszerzenie orzeczonego zakazu prowadzenia pojazdów na inne — niewymienione w wyroku — kategorie? Czy wydział komunikacji może odebrać prawo jazdy na osobówkę kierowcy, który ma zakaz prowadzenia motocykli? Czy jednak oznacza to naruszenie zakazu podwójnego karania? I, wcale nie na marginesie: czy organ powinien stosować przepis, który nie został zakwestionowany przez Trybunał Konstytucyjny — ale jest identyczny z uznanym za sprzeczny z ustawą zasadniczą? (prawomocny wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z 12 grudnia 2023 r., III SA/Po 646/23).
Sprawa zaczęła się od wydanego w lutym 2023 r. prawomocnego wyroku, w którym wobec kierowcy orzeczono trzyletni zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych objętych prawem jazdy kategorii A — oraz wydanej przez starostę decyzji zatrzymującej prawo jazdy w zakresie kat. A — a także B i B1.
Kilkanaście tygodni później przy herbatce i ciasteczkach powiedzieli, że pozbawienie kierowcy możliwości odzyskania prawa jazdy w zakresie nieobjętym orzeczeniem o zakazie prowadzenia pojazdów — tj. rozszerzanie zakazu na inne kategorie, ale bez wyroku sądowego — jest sprzeczne z Konstytucją (tzw. wyrok TK z 4 lipca 2024 r., SK 23/21) — zatem mężczyzna wystąpił o zwrot niezajętego prawa jazdy kat. B, B1.
Starosta uznał, iż orzeczenie TK „dotyczy przepisów art. 12 ust. 2 pkt 2 i 3 w zw. z art. 12 ust. 1 pkt 2 ukp, gdy tymczasem sprawa skarżącego dotyczy przepisu art. 12 ust. 2 pkt 1 w zw. z art. 12 ust. 1 pkt 2 ukp”, zatem kierowca nie może się powołać na ten wyrok — i odmówił zwrotu prawa jazdy.
art. 12 ust. 1 pkt 2 i ust. 2 ustawy o kierujących pojazdami
Prawo jazdy nie może być wydane osobie:
2) w stosunku do której został orzeczony prawomocnym wyrokiem sądu zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych — w okresie i zakresie obowiązywania tego zakazu;
2. Przepis ust. 1 pkt 2 stosuje się także wobec osoby ubiegającej się o wydanie lub zwrot zatrzymanego prawa jazdy, a także o przywrócenie uprawnienia w zakresie prawa jazdy kategorii:
1) B1 lub B — w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych obejmującego uprawnienie w zakresie prawa jazdy kategorii AM, A1, A2 lub A;
2) AM, A1, A2, A, C1, C, D1 lub D — w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych obejmującego uprawnienie w zakresie prawa jazdy kategorii B;
3) B+E, C1+E, C+E, D1+E lub D+E — w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych obejmującego uprawnienie w zakresie prawa jazdy kategorii B lub odpowiednio kategorii C1, C, D1 lub D.
W skardze na odmowę zwrotu prawa jazdy mężczyzna podtrzymał wcześniejsze stanowisko: skoro orzeczony zakaz prowadzenia dotyczy tylko pojazdów kat. A, to dokument obejmujący uprawnienia kat. B i B1, powinien zostać mu zwrócony.
Wojewódzki Sąd Administracyjny podzielił te zarzuty: reguła, iż każdy może tylko raz ponosić odpowiedzialność za swe czyny, a odpowiedzialność ta nie może być rozszerzana po prawomocnym ukaraniu, jest fundamentem państwa prawa, toteż niedopuszczalne jest wielokrotne karanie osoby za to samo zachowanie. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego przyjmuje się, że zakaz ne bis in idem dotyczy nie tylko odpowiedzialności karnej, ale także stosowania innych środków mających charakter sankcji realizującej ten sam cel — przy czym
podstawowym kryterium odróżniania sankcji karnych i sankcji administracyjnych jest zasadnicza (główna) funkcja, przesądzająca o istocie sankcji, która może oprócz tego realizować inne funkcje i cele. Trybunał za główną funkcję sankcji karnej uznaje represję, czyli odpłatę za popełniony czyn, natomiast w przypadku sankcji administracyjnej jako główną funkcję wskazuje szeroko rozumianą prewencję.
W przypadku sądowego orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów i decyzji o zatrzymaniu prawa jazdy cel jest zasadniczo ten sam: ochrona bezpieczeństwa w komunikacji, zaś każda z tych sankcji ma zarówno funkcję represyjną i prewencyjną; identyczny jest także ich skutek — taka osoba jest pozbawiona możliwości legalnego kierowania pojazdami.
Zasada, iż o zakazie prowadzenia pojazdów co do zasady orzeka wymiar sprawiedliwości jest konsekwencją konstytucyjnego prawa do sądu, a orzeczony środek ma zarówno funkcję represyjną, jak i prewencyjną. Ustawowe rozszerzenie zakresu pozbawienia uprawnień oznacza zaostrzenie wymierzonego przez sąd środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów — a więc następuje z pogwałceniem prawa do sądu. Nie ma przy tym znaczenia, że TK orzekał w/s nieco innych, acz identycznych z uznanymi za sprzeczne z Konstytucją, przepisów — albowiem w przypadku „oczywistej niekonstytucyjności” norma identyczna z zakwestionowaną nie może być zastosowana.
Sumarycznie oznacza to, że rozszerzenie zakazu prowadzenia pojazdów ponad treść wyroku sądowego było niedopuszczalne — podobnie jak odmowa zwrotu prawa jazdy w odniesieniu do kategorii nieobjętych zakazem.