Obowiązkiem rady gminy jest m.in. kontrola działalności wójta / burmistrza / prezydenta miasta, zatem, dla zwiększenia zakresu niezbędnej niezależności, radnemu nie wolno pracować w „macierzystym” urzędzie, pod rygorem wygaśnięcia mandatu. Urzędnikowi wolno kandydować do rady, ale w przypadku uzyskania mandatu musi wziąć bezpłatny urlop w pracy (i może w tym czasie iść pracować gdzie indziej). Specyfika podziału administracyjnego naszej stolicy każe jednak postawić kilka istotnych pytań: czy radny dzielnicowy jest radnym gminy, a urząd dzielnicy urzędem miasta? Czy więc zatrudnienie radnego dzielnicy w urzędzie innej dzielnicy m.st. Warszawy wyklucza sankcję w postaci pozbawienia mandatu? (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 10 sierpnia 2023 r., II SA/Wa 1108/23).
Sprawa dotyczyła pracownika jednej z jednostek urzędu jednej z warszawskich dzielnic, który obejmując mandat radnego dzielnicowego (a to wskutek wakatu po zrzeczeniu się mandatu przez poprzedniego piastuna godności) rozwiązał stosunek pracy i poprosił o przeniesienie (w trybie art. 22 ust. 1 ustawy o pracownikach samorządowych) do Zakładu Gospodarowania Nieruchomościami w urzędzie innej dzielnicy.
W ocenie rady dzielnicy doszło w ten sposób do naruszenia przepisu nakazującego złożenie wniosku o bezpłatny urlop na czas kadencji, a przez to złamania zasady incompatibilitas, która zakazuje łączenia funkcji radnego i stanowiska urzędniczego w urzędzie tej samej gminy, zatem podjęto uchwałę o stwierdzającą wygaśnięcie mandatu radnego.
W skardze na tę uchwałę zainteresowany podkreślił, że owszem, w momencie objęcia mandatu był zatrudniony w urzędzie dzielnicy, ale zatrudnienie radnego w innej dzielnicy m.st. Warszawy nie oznacza naruszenie zakazu łączenia funkcji ze statusem radnego – a skoro stosunek pracy został rozwiązany przed złożeniem ślubowania, to nie było ani potrzeby, ani możliwości skorzystania z urlopu bezpłatnego. Co więcej przepis dotyczy członków rad gmin, a nie rad dzielnic, które wprawdzie są jednostkami pomocniczymi miasta Warszawy, ale są też odrębnymi jednostkami samorządu terytorialnego — zaś w Warszawie zatrudnianie radnych dzielnicowych w urzędach innych dzielnic jest powszechnie akceptowane.
art. 24b ust. 1 i 5 ustawy o samorządzie gminnym
1. Osoba wybrana na radnego nie może wykonywać pracy w ramach stosunku pracy w urzędzie gminy, w której uzyskała mandat, oraz wykonywać funkcji kierownika lub jego zastępcy w jednostce organizacyjnej tej gminy. Przed przystąpieniem do wykonywania mandatu osoba ta obowiązana jest złożyć wniosek o urlop bezpłatny w terminie 7 dni od dnia ogłoszenia wyników wyborów przez właściwy organ wyborczy.
5. Niezłożenie przez radnego wniosku, o którym mowa w ust. 1, jest równoznaczne ze zrzeczeniem się mandatu.
art. 8 ust. 1 ustawy o ustroju miasta stołecznego Warszawy
Do radnych dzielnicy stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące radnych gminy.
art. 383 par. 1 pkt 5 kodeksu wyborczego
Wygaśnięcie mandatu radnego następuje w przypadku:
5) naruszenia ustawowego zakazu łączenia mandatu radnego z wykonywaniem określonych w odrębnych przepisach funkcji lub działalności;
(Pozostawione w uzasadnieniu okruszki pozwoliły ustalić, że chodziło o Radę Dzielnicy Białołęka m.st. Warszawy, zaś radny-urzędnik został wybrany z KW Inicjatywa Mieszkańców Białołęki — a dalej nie chce mi się szukać.)
Wojewódzki Sąd Administracyjny nie zgodził się z tymi argumentami: zakaz łączenia mandatu radnego z zatrudnieniem w „macierzystym” urzędzie ma charakter antykorupcyjny. Nie oznacza to, iżby wygaśnięcie mandatu stanowiło sankcję za zachowanie natury korupcyjnej — chodzi tu o zwiększenie zaufania do władz publicznych, działalności samorządu, etc., co uzasadnia literalną, możliwie wąską wykładnię przepisów.
Ratio legis zakazu jest zapobieganie kolizji między obowiązkami radnego, a statusem osoby podległej w ten, czy inny sposób organom gminy, w której wykonuje mandat radnego.
Objęcie mandatu pochodzącego z wyboru może wiązać się z ograniczeniem swobody wyboru miejsca pracy — sprawowanie mandatu radnego nie jest obowiązkowe, toteż „dopóki ustawodawca pozostawia zainteresowanemu swobodę wyboru między mandatem a zatrudnieniem (i co więcej, ustanawia domniemanie wygaśnięcia mandatu, a nie utraty zatrudnienia w razie bezczynności zainteresowanego) nie ogranicza nadmiernie praw jednostki”.
Zasada incompatibilitas dotyczy także radnych dzielnic m.st. Warszawy, co w ich przypadku należy rozmieć jako zakaz łączenia mandatu radnego z zatrudnieniem w urzędzie w całym mieście. Sęk bowiem w tym, że chociaż dzielnice są odrębnymi, w znacznym stopniu autonomicznymi jednostkami, to jednak w Warszawie jest jeden urząd miasta (gminy), zaś każda z odrębnych dzielnic jest częścią jednego miasta — przeto pracownicy samorządowi poszczególnych urzędów dzielnic (jednostek pomocniczych gminy) są pracownikami Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy.
Konsekwencją zatrudnienia radnego dzielnicy w jednostce podległej Urzędowi m.st. Warszawy jest jego podległość wynikająca ze stosunku pracy — a skoro każdy urzędnik jest urzędnikiem jednej gminy, ma jednego pracodawcę — a problemu nie rozwiązuje zmiana pracodawcy na urząd innej dzielnicy.
Sumarycznie oznacza to, że nie występując o urlop bezpłatny i zmieniając pracodawcę na de facto urząd tej samej gminy radny dzielnicowy naruszył zakaz łączenia mandatu ze zatrudnieniem w administracji, zatem uchwała o wygaszeniu jego mandatu była prawidłowa.