Prawo do sprawowania kultu zmarłych jest jednym z dóbr osobistych, to oczywista oczywistość. Czy jeśli jest kilka osób spokrewnionych ze zmarłymi, można określić „pierwszeństwo” ich uprawnień? Czy brak zgody na przeniesienie grobu bliżej osób „wyżej” w „hierarchii” może naruszać ich dobra osobiste?
wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 30 listopada 2022 r. (I ACa 924/21)
a) Ekshumacja w powszechnym odczuciu może pozostawać w konflikcie z potrzebą niezakłócania spoczynku zmarłych oraz spokoju ich najbliższych, dla których może stanowić trudne przeżycie. W związku z tym, korzystanie z tego środka, aczkolwiek nie jest całkowicie w Polsce wykluczone, to może następować jedynie w szczególnych okolicznościach, gdy przemawiają za tym wyjątkowe względy;
b) Brak jest normy prawnej, która pozwalałaby określić krąg osób, których dobra osobiste korzystałyby z pierwszeństwa ochrony przed dobrami osobistymi innych osób.
Sprawa zaczęła się w 1948 i 1950 r. od dwóch pogrzebów w miejscowości zamieszkiwanej przez rodzinę zmarłych. Po wielu latach rodzina rozjechała się po Polsce, część wnuków osiadło w innym, odległym o wiele kilometrów, rejonie. Z wiekiem podróże na groby zmarłych dziadków były dla nich coraz trudniejsze i kosztowniejsze, zatem postanowili przenieść je na cmentarz zlokalizowany w aktualnie zamieszkiwanej miejscowości, na co znów nie zgodzili się wnukowie zmarłych z „innej” linii rodu (nadal mieszkający w „rodowej” miejscowości)… a ponieważ zdaniem „migrantów” ta „osiadła” część rodziny i tak się nie interesowała grobami, nie odwiedzała ich, etc., do sądu trafiło powództwo o nakazanie złożenia oświadczenia woli w postaci zgody na ekshumację.
Sąd I instancji uwzględnił powództwo i nakazał wyrażenie zgody na ekshumację: prawo do pochowania zwłok ludzkich jest dobrem osobistym związanym ze sferą kultu osób zmarłych, wiąże się z nim prawo do decydowania o miejscu pochówku — a więc także prawo do przeniesienia zwłok na inne miejsce. Biorąc zatem pod uwagę, że pozwani odwiedzają grób rzadko („może z 6 razy” w ciągu dekady) i nie przedstawili uzasadnionych przyczyn sprzeciwu — powołali się na „kwestie przekonań, religijne oraz etyczne”, a przecież kościół nie sprzeciwia się ekshumacji, która nie jest nieetyczna (ba, to właśnie zasada, że rodzina leży przy rodzinie jest zgodna z tradycją i obyczajem) — brak zgody na ekshumację i przeniesienie grobu miał charakter bezprawny.
art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych
Prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, a mianowicie:
1) pozostały małżonek(ka);
2) krewni zstępni;
3) krewni wstępni;
4) krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa;
5) powinowaci w linii prostej do 1 stopnia. (…)
art. 15 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych
Ekshumacja zwłok i szczątków może być dokonana:
1) na umotywowaną prośbę osób uprawnionych do pochowania zwłok za zezwoleniem właściwego inspektora sanitarnego
Odmiennie rzecz potraktował sąd odwoławczy: proces zaistniał między wnukami i prawnukami, członkami rodziny, którym przysługuje takie samo prawo kultu pamięci osób zmarłych. Oznacza, że spór dotyczy kolizji tego samego dobra osobistego przysługującego różnym osobom — a tymczasem nie istnieje norma prawna pozwalająca określić w takim przypadku pierwszeństwo ochrony, zaś korzystanie z własnych dóbr osobistych nie może być interpretowane jako działanie bezprawne. Kryterium decydowania o „wyższości” dobra jednej z osób bliskich nad inną z pewnością nie można doszukiwać się w przepisie określającym osoby uprawnione do pochowania zmarłego („wyliczanka” w art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach nie może być rozumiana jako hierarchia uprawnień). Pomocna w takim przypadku może być wola zmarłego — i tu nie sposób przeoczyć, że o miejscu pochówku męża zadecydowała żona, ją zaś pochowały (przy mężu) dzieci — acz i tak nie wiadomo czy wybór cmentarza odpowiadał woli zmarłych.
Spierając się o przeniesienie zmarłych należy pamiętać, iż zasadą jest niezakłócanie miejsca spoczynku zmarłych — ekshumacja jako środek szczególnie ingerujący w spokój zmarłych jest wyjątkiem od reguły, zatem jej stosowanie należy obwarować do przypadków szczególnych.
Ekshumacja zwłok może nastąpić w szczególności, gdy przeniesienie zwłok w inne miejsce jest jedynym sposobem pozwalającym na sprawowanie kultu pamięci osoby zmarłej przez uprawnionego, które jest zupełnie niemożliwe (wykluczone) w dotychczasowym miejscu złożenia zwłok.
(Wcale nie na marginesie sąd zwrócił uwagę na szereg okoliczności wyłączających bezprawność działania pozwanych: (i) z dowodów wynika, że to właśnie pozwani częściej bywają na grobach dziadków (część powodów nie odwiedziła ich nigdy), opiekują się i opłacają miejsca pochówku — więc odmowa nie była sprzeczna z zasadami współżycia społecznego; (ii) nikt nikomu nie zakazuje sprawowania kultu zmarłych, ba, jeden z pozwanych nawet proponuje powodom wspólne odwiedziny grobów, z czego ci rzadko korzystają — co pozwoliło mu ocenić, iż odmowa z pewnością nie miała charakteru bezprawnego.)
Zamiast komentarza: jak widać w takich sprawach nie można powiedzieć, że „mój ból jest większy, niż twój” — natomiast biorąc pod uwagę, że osią sporu był brak zgody na przeniesienie grobu chyba zabrakło kilku zdań o tym, że naruszenie dóbr osobistych można wywodzić z działania, ale niekoniecznie z zaniechania (por. „Czy brak podjęcia uchwały o udzieleniu absolutorium narusza dobre imię członka zarządu spółki?”).
(ujęcie czysto ilustracyjne, fot. Olgierd Rudak, CC BY-SA 4.0)