Prawo to nie tylko suche normy, prawo to także meandry i kruczki. Czy można więc zawsze wytoczyć powództwo o ustalenie nieważności kredytu indeksowanego do CHF — bo sądy mówią, że takie postanowienia stanowią klauzulę abuzywną — czy jednak kredytobiorca, który ma bliższą drogę dochodzenia swoich praw, powinien iść drogą bliższą? (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 24 października 2018 r., sygn. akt VI ACa 741/17).
Orzeczenie wydano w sprawie z powództwa klientki, która wystąpiła o stwierdzenie nieważności umowy kredytowej ze względu na wprowadzenie w błąd przez bank co do ryzyka walutowego (konsekwencji spreadu) oraz o braku informacji o możliwości spłaty kredytu w walucie obcej. W ocenie powódki interes prawny w ustaleniu nieważności kredytu wynikał z konieczności rozliczeń z bankiem (skuteczne powództwo będzie oznaczało rozliczenie się na podstawie przepisów o świadczeniach nienależnych i potrąceniu) i wykreśleniu hipoteki zabezpieczającej kredyt, wyrok jest też niezbędny właśnie dla przeciwdziałania prowadzonemu postępowaniu egzekucyjnemu.
Spór dotyczył kredytu hipotecznego udzielonego w 2008 r. na refinansowanie kredytu indeksowanego do CHF. W umowie znalazły się m.in. oświadczenia, że klientka zna i akceptuje ryzyko wynikające z kredytu indeksowanego kursem waluty obcej i ze zmiany stopy procentowej, a także, iż postanowienia umowne zostały indywidualnie ustanowione. Po trzech latach klientka przestała spłacać kredyt, więc bank wypowiedział umowę i wezwał do zapłaty 80 tys. CHF (wypowiedzenie zostało zwrócone z adnotacją „niepodjęte w terminie”), a następnie wszczął egzekucję na podstawie BTE (egzekucja została zawieszona ze względu na zawisłość niniejszego sporu).
W toku egzekucji (w 2013 r.) bank poinformował kobietę, że po bezskutecznej licytacji złożył wniosek o przejęcie na własność nieruchomości — w odpowiedzi klientka złożyła oświadczenie o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu, a później wniosła o pozbawienie wykonalności BTE (w toku procesu złożyła kolejne oświadczenie, tym razem wskazując na błąd odnośnie całkowitej kwoty kredytu).
Powództwo o ustalenie nieważności kredytu zostało prawomocnie oddalone: warunkiem skutecznego wniesienia pozwu z art. 189 kpc jest istnienie interesu prawnego — który polega na definitywnym zakończeniu sporu lub prewencyjnym zapobieżeniu powstaniu sporu w przyszłości — oraz brak możliwości realizacji swego prawa w innym trybie. Na przeszkodzie wytoczenia powództwa o ustalenie nie stoi fakt, iż zawisła jest sprawa banku o zapłatę, ale pod warunkiem, że powództwo o ustalenie pozwoliłoby powódce na osiągnięcie więcej, niż zapobieżenie obowiązkowi spłaty kredytu. Jednakże powódka mogła wystąpić przeciwko bankowi z własnym powództwem o świadczenie, które jest dalej idące i dokładniej zabezpiecza jej interesy (i niewątpliwie byłoby podstawą do rozliczenia się z bankiem), co wyklucza zastosowanie art. 189 kpc.
Co więcej możliwość skonkretyzowania zasad spłaty kredytu dała nowelizacja prawa bankowego, w myśl której kredytodawca miał obowiązek zaproponowania aneksu precyzującego spread i pozwalającego na spłatę bezpośrednio w walucie obcej (art. 69 ust. 2-3 pr. bank., art. 75b pr. bank.). Gdyby zatem pozwany bank uchybił temu obowiązkowi, powódce przysługiwałoby prawo do wytoczenia powództwa o zobowiązanie do zmiany umowy — ale to raczej powódka nie skorzystała z takiej możliwości, więc jeśli istnieje jakaś niepewność, to ze względu na jej zaniechanie. Tak czy inaczej niepewność co do skutków klauzuli indeksacyjnej ustała najpóźniej z chwilą spłaty raty kredytu, zaś stosowanie przez bank niejasnych zasad spreadu może być podstawą pozwu o zapłatę, który kreuje podstawę do rozliczenia się z bankiem.
Ustawodawca wprowadził narzędzie prawne pozwalające wyeliminować z obrotu postanowienia umowne zawierające niejasne reguły przeliczania należności kredytowych, zarówno na przyszłość, jak i w odniesieniu do wcześniej zawartych umów w części, która pozostała do spłacenia. W takiej sytuacji po stronie powodowej brak jest interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie.
Niezależnie od tego nawet gdyby powódka uzyskała korzystne dla siebie rozstrzygnięcie w przedmiocie stwierdzenia nieważności umowy kredytowej, nie doprowadziłoby to do definitywnego zakończenia sporu w odniesieniu do już spłaconych rat (por. wyrok SN z 19 marca 2015 r., IV CSK 362/14) — ta okoliczność sama w sobie wyklucza dopuszczalność wytoczenia powództwa z art. 189 kpc.
Innym postępowaniem, które doprowadziłoby do zamierzonego skutku, jest żądanie uzgodnienia księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 ust. 1 ukwh, por. uchwała 7 sędziów SN z 16 grudnia 2009 r., III CZP 80/09). W orzecznictwie przyjmuje się, iż ten tryb może być wykorzystany także dla orzekania o nieważności umowy kredytowej (por. wyrok SN 10 kwietnia 2004 r., IV CKN 168/00; wyrok SN z 29 września 2016 r., V CSK 23/16).
Bezzasadne były też argumenty dotyczące bezskuteczności wypowiedzenia umowy: nawet jeśli oświadczenie banku do niej nie dotarło, to dowiedziała się ona o wypowiedzeniu z dokumentów otrzymanych w postępowaniu egzekucyjnym (art. 61 kc), co zresztą zostało przyznane przez powódkę w pozwie o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego. A skoro tak, to uprawnienie do powołania się na błąd wygasło najpóźniej w ciągu 1 roku od powzięcia informacji o egzekucji — zatem oświadczenie o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli złożonego po tym terminie jest bezskuteczne (art. 88 par. 2 kc). W dodatku w treści pism kobieta nie powoływała się na błąd w rozumieniu art. 84 par. 1 kc, lecz na własną trudną sytuację życiową i zdrowotną.
Zamiast komentarza: jest całkiem możliwe, że powódka miała 100% racji i słuszności w swoim poglądzie dotyczącym wad zawartej umowy — jednak nie od dziś wiadomo, że z niejasnych przyczyn niektórzy uważają art. 189 kpc jako pewnego rodzaju wytrych ułatwiający życie (jak nie mam pewności, to pozwę o ustalenie — może sąd wyjaśni) — a później się okazuje, że droga na skróty może być najpokrętniejszą…