Czy dopuszczalny jest pochówek spopielonych zwłok w katakumbach na własnej posesji? A czym właściwie są katakumby? (nieprawomocny wyrok SR w Giżycku z 24 marca 2021 r., II W 41/20).
Sprawa dotyczyła odpowiedzialności właściciela posesji, który zorganizował pochówek szczątek spopielonych zwłok człowieka we własnej ziemi, co potraktowano jako naruszenie ustawowego nakazu tworzenia grobów wyłącznie na cmentarzach (czyli wykroczenie z art. 18 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych).
art. 12 ust. 1 i 3 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych
1. Zwłoki mogą być pochowane przez złożenie w grobach ziemnych, w grobach murowanych lub katakumbach i zatopienie w morzu. Szczątki pochodzące ze spopielenia zwłok mogą być przechowywane także w kolumbariach.
2. Groby ziemne, groby murowane i kolumbaria przeznaczone na składanie zwłok i szczątków ludzkich mogą znajdować się tylko na cmentarzach.
Zdaniem obwinionego zarzuty były niesłuszne, ponieważ urna została złożona w jednoniszowej katakumbie, tj. zamkniętym pomieszczeniu wybudowanym w sposób zgodny z rozporządzeniem określającym wymagania dla cmentarzy i grobów; zgodnie z ustawą katakumby nie muszą znajdować się na cmentarzu, zatem nie doszło ani do naruszenia prawa, ani do zaistnienia jakiegokolwiek zagrożenia sanitarnego. (Sanepid polemizował z tym stanowiskiem, a nadzór budowlany stwierdził, iż nie były to katakumby.)
Sąd przypomniał, iż zgodnie z prawem zwłoki ludzkie mogą być złożone wyłącznie w grobach ziemnych, murowanych, w katakumbach, a po kremacji „przechowywane” w kolumbariach (pogrzeb morski jest wyjątkiem od wyjątków). Groby i kolumbaria mogą być sytuowane wyłącznie na cmentarzach — co to zasady nie jest dopuszczalne grzebanie zmarłych na prywatnych posesjach (wyrok NSA z 19 maja 1997 r., SA/Ka 1717/95) — a contrario można uznać, iż w zamyśle ustawodawcy katakumby mogą być sytuowane także poza cmentarzami.
Jednakże definicyjnie katakumby to „pomieszczenie z niszami w ścianie, przeznaczone do pochówku zwłok” (Dz.U. z 2008 r. poz. 284), tymczasem jeden biegły ocenił, iż obiekt budowlany jest „grobem murowanym, dołem w ziemi, w którym boki są murowane do poziomu gruntu”, inny stwierdził, że bliżej mu do pojedynczej niszy kolumbarium — a obaj byli zgodni, iż z pewnością nie są to katakumby. Kluczowa okazała się kwestia interpretacji słowa „pomieszczenie”, które nie jest wprawdzie zdefiniowane normatywnie, ale słownik podpowiada, że jest to „wydzielona przegrodami budowlanymi przestrzeń w zakresie budynku, zamknięte — gdy posiada ściany ze wszystkich stron i dostępne jest tylko poprzez drzwi lub okna bądź otwarte — gdy jest połączone z innym pomieszczeniem poprzez brak przegrody, ściany” — natomiast urna z prochami zmarłego została złożona bezpośrednio do wymurowanego dołu, który nie posiada dodatkowych wnęk przeznaczonych do pochówku („nisz”). Jest to pojedyńcza, szczelna, zamknięta konstrukcja, przykryta zbrojoną betonową płytą i przysypana ziemią, którą porasta trawa, do której nie można się w żaden sposób dostać — a więc nie jest to pomieszczenie (na marginesie sąd przytomnie stwierdził, że po złożeniu prochów ludzkich niszę należy natychmiast zamurować, więc dostać się do niej i tak nie sposób…).
Warte uwagi w kontekście przedmiotowej sprawy jest również to, iż w kilkunastu krajach europejskich pochówek prochów ludzkich jest traktowany bardziej liberalnie niż w Polsce, albowiem bliscy mogą w niektórych przypadkach przechowywać nawet spopielone zwłoki zmarłych w domu, np. w Czechach.
Sumarycznie oznacza to, że prochy zmarłego nie zostały pochowane w katakumbach, ani też w niszy, co oznacza, że formalnie doszło do wykroczenia — jednakże biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy (osobę obwinionego, traumatyczne doznania związane ze śmiercią, szczególny związek zmarłego z miejscem pochówku, a także staranność wykonania i neutralność dla środowiska miejsca złożenia urny sąd zdecydował się odstąpić od wymierzenia kary (art. 39 par. 1 kw).
Zamiast komentarza: jest projekt nowej ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, ale pod tym względem wiele się nie zmienia: dopuszczalne będzie tylko chowanie zwłok, szczątków i popiołów w budynku kultu religijnego lub terenie doń przynależnym — zaś poza cmentarzem czy poza kościołem tylko w przypadku „osoby zasłużonej wobec Rzeczypospolitej Polskiej lub społeczeństwa” (ale to i tak za zgodą sanepidu).