A skoro w Dzienniku Ustaw opublikowano wzór deklaracji o rezygnacji z PPK — które to rozporządzenie najprawdopodobniej wydano z naruszeniem art. 92 Konstytucji RP — dziś czas na sakramentalne pytanie: czy możliwy jest zwrot środków zgromadzonych na OFE? Czy ubezpieczony, który myślał, że będzie mógł wypłacić zebrane pieniądze i przeznaczyć na inny cel, może wystąpić przeciwko funduszowi o odszkodowanie?
wyrok Sądu Najwyższego z 31 stycznia 2019 r. (I UK 421/17)
Ubezpieczony pracownik nie ma roszczenia o zwrot składek, które zostały przekazane zgodnie z prawem przez płatnika pracodawcę do ZUS a potem do otwartego funduszu emerytalnego. Mógł tylko rozporządzić zgromadzonymi środkami na wypadek śmierci. Niedopuszczalne było rozporządzenie ubezpieczonego w ten sposób, że środki te wcześniej otrzyma jego dziecko („na wydatki szkolne albo wesele”). Taka treść umowy byłaby nieważna jako niezgodna z ustawą (art. 58 kc w związku z art. 107 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych).
Orzeczenie dotyczyło roszczeń ex-pracownika o zwrot składek wpłaconych na otwarty fundusz emerytalny na podstawie umowy, która wprowadzała go w błąd co do celu i skutków umowy o przystąpienie do OFE (przedstawiciel miał mu mówić, że pieniądze będzie mógł wypłacić i przeznaczyć na dowolny cel). Gdyby przedstawiciel funduszu go nie okłamał, mógłby gromadzić środki na własnym rachunku, osiągając z tego tytułu odsetki. Powód wyliczył wartość wyrządzonej w ten sposób szkody na 41,5 tys. złotych.
art. 107 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (w brzmieniu aktualnym)
1. Członek funduszu nie może rozporządzać środkami zgromadzonymi na swoim rachunku.
2. Przepisu ust. 1 nie stosuje się do rozrządzeń członka funduszu na wypadek śmierci oraz do rozporządzeń środkami zgromadzonymi przez członka dobrowolnego funduszu na IKE oraz IKZE, a także do rozporządzeń środkami zgromadzonymi w PPK (…)
Spór zaczął się w 1999 r. od przystąpienia przez powoda do OFE. 3 lutego 2013 r. umorzono 51,5% jednostek rozrachunkowych, a środki przekazano do ZUS (art. 23 ustawy o „wywłaszczeniu OFE”, por. „Wywłaszczenie OFE zgodne z konstytucją”); kilkanaście miesięcy później mężczyzna przeszedł na emeryturę, więc do FUS trafiła reszta środków, a rachunek w OFE został zamknięty (art. 81 ust. 10 ustawy o OFE; uzasadnienie sugeruje, że być może jednak chodziło o przekazanie środków na 10 lat przed osiągnięciem wieku emerytalnego, art. 100c ustawy o OFE — ale to akurat znaczenia w sprawie nie ma).
Sąd oddalił całość roszczeń: raz, członek OFE nie może rozporządzać środkami zgromadzonymi na rachunku emerytalnym (z wyjątkami, art. 107 ustawy o OFE); dwa, że powód nie wykazał, iżby przystąpienie do OFE nastąpiło na podstawie błędu (najprawdopodobniej źle zinterpretował pouczenie o możliwości wskazania osoby, której zostaną przekazane środki w przypadku śmierci ubezpieczonego); trzy, że nie doszło do uchylenia się od skutków oświadczenia złożonego pod wpływem błędu (doręczenie odpisu pozwu nie zastępuje takiego oświadczenia); cztery, że nawet gdyby powód skutecznie uchylił się od takich skutków, to nie odzyskałby pieniędzy wpłaconych na OFE, lecz zostałyby one przekazane do ZUS.
Bezskuteczna okazała się skarga kasacyjna powoda. Sąd Najwyższy zauważył, że umowy zawierane z funduszami miały charakter adhezyjny, ich treść określała ustawa, a opłacanie składek na OFE jest obowiązkiem ustawowym. Gdyby powód nie przystąpił do OFE, całość składek byłaby od razu przekazywana do FUS (art. 111 ust. 7 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Środki wpłacane na ubezpieczenie emerytalne nie są prywatną własnością członka funduszu, stanowią one tylko część (podzielonej przez ZUS) składki, które są przeliczane na jednostki rozrachunkowe. Składka ma charakter publicznoprawny i ubezpieczeniowy, także po przekazaniu jej części do OFE (por. wyrok SN z 4 czerwca 2008 r., II UK 12/08).
Powód mógł (ale nie musiał) przystąpić do OFE; decydując się na przystąpienie do OFE skutecznie wskazał swoją córkę jako osobę, która miała otrzymać zgromadzone środki w przypadku jego śmierci — jest to jedyny rodzaj dyspozycji jaki może złożyć osoba ubezpieczona w OFE (inne rozporządzenie środkami nie było dopuszczalne). Oznacza to, że nie można mówić o jakimkolwiek działaniu powoda pod wpływem błędu — a skoro tak, to nie można powiedzieć, iżby odpadła podstawa do dokonywania wpłat na fundusz emerytalny.
Prowadzi to do konkluzji, iż nie ma podstaw do twierdzenia, że świadczenie było nienależne, przez co podlegałoby zwrotowi (art. 410 par. 2 kc w zw. z art. 405 kc) — zatem całość roszczeń o zwrot środków zgromadzonych OFE podlegała oddaleniu.