A teraz coś z całkiem innej beczki — czyli jak wygląda reprezentacja małoletniego dziecka w sprawie o niealimentację przez drugiego z rodziców? Czy rodzic może złożyć zawiadomienie i wykonywać prawa dziecka w takim postępowaniu karnym, czy jednak należy powołać kuratora?
postanowienie Sądu Najwyższego z 25 czerwca 2020 r. (I KZP 4/20)
Czynności prawne podejmowane przez przedstawiciela małoletniego pokrzywdzonego (dziecka) w postępowaniu karnym prowadzonym o przestępstwo z § 1 lub 1a art. 209 kk przeciwko rodzicowi dziecka, są czynnościami prawnymi dotyczącymi m.in. należnych dziecku od tego rodzica środków utrzymania i wychowania, w rozumieniu art. 98 § 2 pkt 2 kro, zatem prawa małoletniego w tym postępowaniu może wykonywać drugi z rodziców.
Sprawa zaczęła się od wniesienia przeciwko ojcu małoletniej córki aktu oskarżenia o przestępstwo niealimentacji. Sąd zwrócił akt oskarżenia prokuraturze, żądając wskazania kuratora reprezentującego prawa dziecka — bo matka nie może wykonywać tych praw w postępowaniu karnym, w którym oskarżonym jest ojciec.
art. 51 par. 2 kpk
Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje.
W zażaleniu na zarządzenie o zwrocie akt prokurator zarzucił, że w przypadku przestępstwa z art. 209 par. 1a kk nie ma przeszkód do reprezentacji małoletniego dziecka w postępowaniu karnym przez drugiego z rodziców — bo przecież sprawa dotyczy alimentów, czyli „należnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania i wychowania” (art. 98 par. 2 pkt 2 krio), co potwierdzono w uchwale 7 sędziów SN z 30 września 2010 r. (I KZP 10/10).
art. 98 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
§ 1. Rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Jeżeli dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców, każde z nich może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka.
§ 2. Jednakże żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka:
1) przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską;
2) przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka albo że dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania i wychowania.
§ 3. Przepisy paragrafu poprzedzającego stosuje się odpowiednio w postępowaniu przed sądem lub innym organem państwowym.
Badający zażalenie sąd stwierdził, że w sprawie powstało istotne zagadnienie prawne dotyczące relacji między przepisami regulującymi zasady reprezentacji małoletniego dziecka w sprawie karnej o niealimentację. Nie ma bowiem wątpliwości, że drugi z rodziców może reprezentować dziecko w sprawie o zapłatę alimentów, dlaczego zatem nie mógłby reprezentować go w sprawie dotyczącej odpowiedzialności karnej. Zdaniem sądu brak jest orzecznictwa rozstrzygającego tę wątpliwość, zatem wystąpił do SN o wydanie uchwały.
Czy w sprawach o przestępstwo z art. 209 kk („niealimentację”) małoletni pokrzywdzony może być reprezentowany przez jednego z rodziców w sytuacji, gdy oskarżonym (podejrzanym) jest drugi z rodziców, czy też w sytuacji takiej drugi z rodziców nie może reprezentować pokrzywdzonego dziecka, a do zapewnienia małoletniemu pokrzywdzonemu należytej reprezentacji konieczne jest ustanowienie dla niego kuratora zgodnie z wymogami art. 98 § 2 i 3 krio oraz art. 99 krio?
Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały: warunkiem zwrócenia się do SN z zagadnieniem prawnym jest m.in. konieczność dokonania zasadniczej wykładni ustawy (art. 441 par. 1 kpk) — czyli wykładni, która ma przeciwdziałać powstającym rozbieżnościom w interpretacji normy prawnej w praktyce lub w doktrynie. Zawsze jednak w pierwszym rzędzie sąd powinien podjąć wysiłek dokonania wykładni we własnym zakresie i przedstawić swoje wnioski w uzasadnieniu postanowienia — tymczasem w tej sprawie sąd ograniczył się do przedstawienia swoich wątpliwości i nie pokusił się o własną wykładnię.
Tymczasem w uchwale SN (I KZP 10/10) stwierdzono, że jeśli sprawcą przestępstwa jest rodzic małoletniego dziecka, drugi z rodziców nie może go reprezentować w postępowaniu karnym, a w szczególności wykonywać praw przysługujących mu jako pokrzywdzonemu. W takim przypadku należy wystąpić do sądu opiekuńczego o ustanowienie kuratora (art. 99 par. 1 krio), którym może być radca prawny lub adwokat — ale nie każdy radca prawny lub adwokat (art. 99(1) krio). W uzasadnieniu uchwały podkreślono także, iż wykładnia systemowa prowadzi do konkluzji, iż odstępstwo od w/w reguły zachodzi w przypadku konieczności złożenia przez jednego z rodziców, w imieniu pokrzywdzonego małoletniego dziecka, wniosku o ściganie w przypadku popełnienia przez drugiego z rodziców przestępstwa niealimentacji. Brak jest natomiast logicznego uzasadnienia dlaczego rodzic mógłby tylko i wyłącznie złożyć wniosek o ściganie drugiego rodzica (jest to czynność fundamentalna w postępowaniu karnym), ale nie miałby prawa wykonywać w imieniu dziecka pozostałych uprawnień procesowych (nb. spór dotyczył skuteczności doręczania matce zawiadomienia o przesłaniu do sądu aktu oskarżenia, co przy wniosku o ściganie jest czynnością o bardzo nikłej doniosłości).
Biorąc wszakże pod uwagę, iż przedmiotem postępowania jest odpowiedzialność karna sprawcy, który uchyla się od obowiązków w zakresie dostarczania środków utrzymania, nie można mieć wątpliwości, że dopuszczalna jest reprezentacja przez rodzica małoletniego dziecka w sprawie o niealimentację, której dopuścił się drugi z rodziców — a jeśli ktoś ma wątpliwości, to tylko dlatego, że nie zrozumiał uchwały SN. Czynności, o których mowa w art. 98 par. 2 pkt 2 krio, nie są tylko czynnościami cywilnoprawnymi — zatem odmienne traktowanie sprawy karnej byłoby systemowo i funkcjonalnie niekonsekwentne.