Prawomocne orzeczenie sądu co do roszczenia powoda wiąże się z zaistnieniem stanu powagi rzeczy osądzonej, wskutek czego powód nie może jeszcze raz o to samo pozywać tej samej osoby. Zasada ta nie dotyczy jednak roszczeń cywilnoprawnych ocenianych przez sąd karny — zasądzenie zadośćuczynienia na rzecz pokrzywdzonego nie oznacza res iudicata, zatem pokrzywdzony może dochodzić dalszych roszczeń w drodze powództwa cywilnego.
uchwała Sądu Najwyższego z 3 grudnia 2021 r. (III CZP 84/20)
Prawomocny wyrok zasądzający z urzędu w postępowaniu karnym zadośćuczynienie na rzecz pokrzywdzonego (art. 46 § 1 kk) nie stwarza powagi rzeczy osądzonej w części, w której zadośćuczynienie nie zostało zasądzone (art. 46 § 3 kk i art. 415 § 2 kpk).
Sprawa zaczęła wyroku skazującego sprawcę przestępstwa; w wyroku m.in. zasądzono od oskarżonego na rzecz ofiary 4 tys. złotych tytułem zadośćuczynienia. Jakiś czas później pokrzywdzony wytoczył przeciwko napastnikowi powództwo o zadośćuczynienie za doznany rozstrój zdrowia, jednak sąd cywilny uznał, że kwota zasądzona w prawomocnym wyroku karnym rekompensuje całą krzywdę — zwłaszcza, że pokrzywdzony nie tylko nie apelował, ale nawet wnosił o utrzymanie w mocy wyroku wydanego w I instancji. Sąd cywilny jest związany prawomocnym wyrokiem skazującym, skutek ten dotyczy także przyznanego w sprawie karnej zadośćuczynienia — zatem odrzucił pozew ze względu na res iudicata.
Sąd odwoławczy zwrócił uwagę, że sprawa jest bardziej skomplikowana: pokrzywdzony żądał 10 tys. złotych tytułem nawiązki, prokurator domagał się przyznania mu 4 tys. — sąd tyle zasądził, jednak z urzędu i tytułem zadośćuczynienia. Tymczasem przepisy wprost przewidują możliwość dochodzenia dalszej rekompensaty, nawet po zasądzeniu zadośćuczynienia lub odszkodowania, zatem chyba tym bardziej jeśli sąd orzekł „obok” żądania pokrzywdzonego.
art. 46 par. 1 i 3 kodeksu karnego
§ 1. W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.
§ 3. Orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie § 1 albo nawiązki na podstawie § 2 nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego.
Wychodząc z założenia, że jeśli przyznana przez sąd karny kwota nie jest zadośćuczynieniem „pełnym”, odrzucenie pozwu może być traktowane jako pozbawienie prawa do sądu, zwrócił się do SN z następującym zagadnieniem prawnym:
Czy wydany w postępowaniu karnym wyrok, którym z urzędu zasądzono od oskarżonego na rzecz pokrzywdzonego
zadośćuczynienie powoduje, że pozew o zasądzenie zadośćuczynienia, złożony po uprawomocnieniu się tego wyroku,
podlega odrzuceniu z uwagi na prawomocne osądzenie sprawy pomiędzy tymi stronami?
Sąd Najwyższy przypomniał, że wcześniejsze prawomocne osądzenie sprawy jest podstawą do odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania, zaś sąd ma obowiązek wziąć pod uwagę ową negatywną przesłankę procesową na każdym jego etapie, pod rygorem nieważności postępowania.
art. 415 par. 2 kodeksu postępowania karnego
Jeżeli orzeczony obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązka orzeczona na rzecz pokrzywdzonego nie pokrywają całej szkody lub nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym.
Powaga rzecz osądzonej dotyczy jednak wyłącznie tylko rozstrzygnięcia wynikającego z przedmiotu sporu i tylko tych samych stron, zatem warunkiem przyjęcia, iż zachodzi stan res iudicata jest identyczność stron, przedmiotu sporu i podstawy sporu.
Co do zasady roszczenia majątkowe podlegają dochodzeniu w postępowaniu cywilnym, z wyjątkiem roszczeń majątkowych wynikających z przestępstwa, które mogą być dochodzone przed sądem karnym (do 2015 r. w drodze powództwa adhezyjnego, aktualnie na warunkach określonych w art. 46 kk i art. 415 kpk).
Stąd też w dotychczasowym orzecznictwie przyjmowano, iż rozstrzygnięcie co do powództwa adhezyjnego zamyka drogę do dalszego postępowania (wyjąwszy orzeczenia dotyczące tzw. „symbolicznej złotówki”).
art. 199 par. 1 pkt 2 kodeksu postępowania cywilnego
Sąd odrzuci pozew:
2) jeżeli o to samo roszczenie pomiędzy tymi samymi stronami sprawa jest w toku albo została już prawomocnie osądzona;
Aktualny stan prawny jest odmienny: sąd karny może orzec o przysługującej pokrzywdzonemu kwocie tak z urzędu, jak na jego żądanie. Możliwa jest więc sytuacja, w której cywilne roszczenia ofiary zostaną zaspokojone już na etapie orzeczenia karnego (por. „Dobrowolne naprawienie szkody w postępowaniu karnym jako res iudicata w procesie cywilnym”). Może się też jednak zdarzyć, że sąd orzekł o odszkodowaniu z urzędu, nie odnosząc się do żądania pokrzywdzonego — uzyskany wówczas wyrok wprawdzie jest tytułem egzekucyjnym (a więc może być skierowany do egzekucji), ale nie skutkuje powagą rzeczy osądzonej w kolejnym procesie cywilnym (wyrok SN z 10 sierpnia 2017 r., II CSK 683/16).
SN podkreślił, iż szczególnym rodzajem takiego roszczenia jest zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, które z jednej strony ma charakter niepodzielny — ale przecież sąd karny może nie mieć pełnego obrazu sprawy (bo i skupia się na stronie karnej czynu zarzucanego sprawcy). Z tego właśnie względu prawodawca przewidział możliwość zasądzenia zadośćuczynienia „częściowego” (art. 46 par. 1 kk), jak i uprawnienie do dochodzenia „niezaspokojonej części” przysługującego pokrzywdzonemu roszczenia w postępowaniu cywilnym.
Sumarycznie oznacza to, że zasądzenie zadośćuczynienia przez sąd karny z urzędu nie może być traktowane jako przesłanka stanu res iudicata — zaś sąd cywilny nie może odrzucić pozwu ze względu na powagę rzeczy osądzonej.