Podejrzenie, iż doszło do popełnienia przestępstwa, jest podstawą zatrzymania domniemanego sprawcy, o zatrzymaniu podejrzanego może zadecydować także prokurator w ściśle określonych przypadkach. Naruszenie przepisów proceduralnych oznacza, iż zatrzymanie było niezasadne — czy jednak Skarb Państwa może ponosić odpowiedzialność za niesłuszne zatrzymanie jeśli nie potwierdziły się zarzuty będące podstawą pozbawienia wolności?
nieprawomocny wyrok SO w Warszawie z 9 listopada 2022 r. (XII Ko 80/21)
Oceny słuszności tymczasowego aresztowania, na gruncie przepisu art. 552 § 4 kpk należy dokonywać przede wszystkim z punktu widzenia ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie. Niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie to takie, które — przede wszystkim z perspektywy ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy i końcowych ustaleń dokonanych w sprawie o odszkodowanie — nie powinno mieć miejsca.
Sprawa zaczęła się od policyjnego zatrzymania członkini kolektywu „Stop bzdurom”, która na zabytkowym gmachu Ministerstwa Edukacji Narodowej namalowała napis „Twoje dziecko LGBT plus” (oraz kilka imion). Akt protestu potraktowano jako przestępstwo uszkodzenia zabytku, zatem tydzień później, na polecenie prokuratury, funkcjonariusze złożyli podejrzanej poranną niezapowiedzianą wizytę. Aktywistka została zatrzymana i przewieziona na przesłuchanie, a po trwających łącznie 6 godzin czynnościach zwolniono ją do domu (por. „Napisy na gmachu MEN. Jedna osoba zatrzymana”).
Sąd uwzględnił zażalenie na zatrzymanie i uznał czynność za niezasadną. Kilka tygodni później kobieta została prawomocnie uznana winną wykroczenia bezprawnego zamieszczania napisu w miejscu publicznym (przy czym sąd odstąpił od wymierzenia kary) — a następnie wniosła o zasądzenie 50 tys. złotych tytułem zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie i wywołaną tym krzywdę (polegającą m.in. na tym, że stała się zamknięta w sobie, przestała czuć się bezpiecznie, zaś każdy gość musiał być wcześniej anonsowany — aż się wyprowadziła z tego mieszkania; dla jasności: nieco wcześniej stwierdzono u niej zaburzenia afektywne dwubiegunowe).
art. 247 par. 1 kodeksu postępowania karnego
Prokurator może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej albo podejrzanego, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że:
1) nie stawią się na wezwanie w celu przeprowadzenia z ich udziałem czynności, o których mowa w art. 313 § 1 lub art. 314, albo badań lub czynności, o których mowa w art. 74 § 2 lub 3;
2) mogą w inny bezprawny sposób utrudniać postępowanie.
art. 552 par. 4 kodeksu postępowania karnego
Odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje również w wypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania.
Odnosząc się do żądania sąd stwierdził, że niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie oznacza czynność dokonaną z naruszeniem przepisów kodeksu postępowania karnego, albo też niezasadną z perspektywy finalnego rozstrzygnięcia o odpowiedzialności karnej. Ocena bezpodstawności zatrzymania następuje na podstawie materiałów, którymi dysponował organ decydujący o zastosowaniu tego środka, acz z uwzględnieniem całokształtu później ustalonych okoliczności. Zasadniczo przyjmuje się, że aresztowanie lub zatrzymanie było niesłuszne, jeśli oskarżony / podejrzany został prawomocnie uniewinniony, bądź umorzono w stosunku do niego postępowanie (także warunkowo), sąd odstąpił od wymierzenia kary, nastąpiło skazanie na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub też wymierzona została tylko kara niezwiązana z pozbawieniem wolności. W konsekwencji odpowiedzialność Skarbu Państwa za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie oparta jest na zasadzie ryzyka i kryteriach słuszności.
W sprawie nie budzi wątpliwości, że kobieta została uznana winną wykroczenia z art. 63a par. 1 kw, aczkolwiek sąd zarówno odstąpił od wymierzenia kary, jak i uznał zatrzymanie za bezzasadne, a to dlatego, że skoro prokurator znał adres podejrzanej, powinien był w pierwszym rzędzie wezwać ją na przesłuchanie, a zatrzymanie zarządzić dopiero w sytuacji, gdyby unikała stawiennictwa.
Odpowiedzialność za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie może obejmować zarówno odszkodowanie (rekompensatę za szkodę materialną) jak i zadośćuczynienie — kompensatę krzywdy niematerialnej, związanej z negatywnymi przeżyciami związanymi z pozbawieniem wolności (por. „Manifestantowi zatrzymanemu przez policję — pod wyimaginowanym pozorem — należy się zadośćuczynienie”). Wysokość takiego zadośćuczynienia powinna wszakże odpowiadać stopniowi tych odczuć: począwszy od okoliczności samego zatrzymania (pobudka o 6.00, kontrola osobista, przez prawie cały czas była skuta kajdankami, etc.), jak też późniejsze konsekwencje wydarzeń (zaniechanie aktywności towarzyskiej, zmiana mieszkania, problemy ze snem, drażliwość, płaczliwość) — w tym przypadku sąd uznał za kwotę adekwatną 12 tys. zł.
Zamiast komentarza: tak to jest kiedy prokuratura staje się orężem bieżącej polityki — wówczas za karygodną nadgorliwość pan płaci, społeczeństwo, bo przecież liczyć na regres (z którym powinien wystąpić prokurator, art. 557 kpk), nie ma co liczyć.