W powszechnym pojęciu pracowniczy pakiet socjalny — deklaracja inwestora, który podpisuje z przedstawicielstwem pracowników w postaci związków zawodowych porozumienie określające jego zobowiązania — jest źródłem zakładowego prawa pracy. W praktyce jednak okazuje się, że normę prawną należy odczytywać od początku do końca, a więc diabeł tkwi w szczegółach.
uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z 27 października 2021 r. (III PZP 1/21)
Porozumienie zawarte między inwestorem zamierzającym nabyć akcje spółki, której akcjonariuszami są pracownicy, a zakładowymi organizacjami związkowymi działającymi w tej spółce nie stanowi źródła prawa pracy jako nieoparte na ustawie (art. 9 § 1 kp).
Orzeczenie dotyczyło wytoczonego przez pracownicę powództwa przeciwko spółce będącej pracodawcą oraz inwestorowi, który przejął sprywatyzowanego pracodawcę (byłą spółkę Skarbu Państwa) o wynikającą z pakietu socjalnego dodatkową odprawę za zwolnienie z pracy.
Sąd I instancji stwierdził, że podpisane ze związkami zawodowymi przy prywatyzacji zakładu porozumienie, w którym inwestor zobowiązał się do zapłaty restrukturyzowanym pracownikom dodatkowej odprawy, stanowi źródło prawa pracy — zatem może być podstawą zasądzenia odpowiedniej kwoty.
art. 9 par. 1 kodeksu pracy
Ilekroć w Kodeksie pracy jest mowa o prawie pracy, rozumie się przez to przepisy Kodeksu pracy oraz przepisy innych ustaw i aktów wykonawczych, określające prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, a także postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów i statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy.
Odmiennie rzecz ocenił sąd odwoławczy, którego zdaniem pakiet socjalny zawarty przez związki zawodowe i przyszłego nabywcę akcji spółki nie ma żadnego oparcia w przepisach, przez co nie jest porozumieniem, o którym mowa w art. 9 par. 1 kp, a więc nie może być traktowane jako źródło prawa pracy. Warunek ten spełnia analogiczne postanowienie wpisane do układu zbiorowego pracy, jednak uprawnienie do odprawy było tam ograniczone czasowo, a powódce wypowiedziano umowę później.
Badając skargę kasacyjną powódki SN powziął wątpliwości co do wykładni przepisów regulujących zakładowe źródła prawa pracy, zatem wystąpił do składu powiększonego z następującym zagadnieniem prawnym (postanowienie SN z 9 marca 2021 r., III PSKP 9/21):
1. Czy porozumienie zawarte pomiędzy inwestorem zamierzającym nabyć akcje spółki należące w całości do pracowników tej spółki a zakładowymi organizacjami związkowymi działającymi w tej spółce stanowi źródło prawa pracy (art. 9 § 1 kp)?
2. W razie negatywnego rozstrzygnięcia powyższego zagadnienia, czy z takiego porozumienia można wyprowadzić indywidualne roszczenia pracowników?
Sąd Najwyższy przypomniał, że problematyka pakietów socjalnych związanych z prywatyzacją państwowych przedsiębiorstw była przedmiotem licznego orzecznictwa w latach 90-tych, czego ukoronowaniem była uchwała, w której przyjęto, że gwarancje pracownicze udzielone związkom zawodowym przez podmiot działający w imieniu i na rzecz pracodawcy (np. spółkę dominującą lub inwestora planującego przejąć pracodawcę) jest źródłem prawa pracy (uchwała SN z 23 maja 2006 r., III PZP 2/06). Nie można jednak nie zauważać, iż przepis pozwala zakwalifikować pakiet socjalny (porozumienie inwestora i związków zawodowych) jako źródło prawa pracy, o ile jest oparte na ustawie. Dotąd w orzecznictwie podstawę normatywną do podpisywania porozumień zbiorowych znajdowano np. w ustawie o związkach zawodowych, przepisach o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy, a także w art. 23(1) kp — ale przecież nie zawsze jest tak, iż któraś z tych regulacji ma zastosowanie w dowolnym stanie faktycznym.
Biorąc zatem pod uwagę, że podmiot inwestujący w spółkę będącą pracodawcą nie staje się pracodawcą, ani też nabycie akcji pracodawcy nie oznacza przejęcia zakładu pracy — porozumienie tego rodzaju nie może być traktowane jako źródło zakładowego prawa pracy.
Niemożność zakwalifikowania pakietu podpisanego między inwestorem a związkami jako porozumienia z art. 9 par. 1 kp nie oznacza, iż nie można wywodzić z niego indywidualnych roszczeń pracowniczych. Pakiet socjalny może być interpretowany jako umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (art. 393 kc), umowa o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 kc), lub też jako stosunek prawny łączącego cechy tych umów (a to na zasadzie swobody umów). Niekiedy też inwestora traktuje się jako pracodawcę „rzeczywistego”, który nie tyle reprezentuje pracodawcę „formalnego”, lecz wyraża swoją wolę udzielenia pracownikom pewnych zapewnień (tę koncepcję SN skrytykował jako zbyt kontrowersyjną).
Prawidłowa ocena wymaga jednak dokonania prawidłowych ustaleń co do okoliczności zawarcia i wykonywania owego porozumienia, czego jednak w ocenie SN zabrakło na każdym z poprzednich etapów postępowania — zatem aktualnie można udzielić tylko i wyłącznie odpowiedzi: to zależy — od tego jaką dokładnie konstrukcję nadano owemu porozumieniu — co oznacza, iż na to pytanie odpowiedzi udzielić nie sposób (i w tej części odmówiono wydania uchwały).