Przeniesienie zmarłego na inny cmentarz wymaga zgody organów sanitarnych, która znów uzależniona jest m.in. od zgody wszystkich osób uprawnionych do decydowania o pochówku zmarłego. Czy jednak wymagana jest zgoda wszystkich członków rodziny, czy wystarczająca jest wola większości? Czy decyzję może blokować brak zgody na ekshumację ze strony krewnych, którzy zostali wydziedziczeni przez zmarłego?
nieprawomocny wyrok WSA w Lublinie z 5 września 2024 r. (III SA/Lu 269/24)
Prawo osobiste do zmiany miejsca spoczywania zwłok jest prawem wspólnym wszystkich żyjących członków najbliższej rodziny zmarłego. Z istoty tej wspólności wynika, że do zmiany powyższej wymagana jest zgoda wszystkich uprawnionych
Omawiane orzeczenie to kolejny spór żywych o miejsce spoczynku zmarłego, a poszło o to, czy brak zgody części krewnych może zablokować ekshumację — czy jednak należy brać pod uwagę wolę większości rodziny, która pragnie przenieść grób bliżej siebie?
opis stanu faktycznego:
- sprawa zaczęła się od złożonego do Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego wniosku o zezwolenie na ekshumację zwłok rodziny (ojca, matki, brata) i przeniesienie ich z aktualnego grobu na cmentarz położony bliżej miejsca zamieszkania;
- zainteresowana powołała się przy tym na znaczną odległość dzielącą ją od miejsca spoczynku zmarłych i związane z tym koszty dojazdu;
- zaś do wniosku dołożyła listę sześciu członków rodziny współuprawnionych do decydowania o pochówku oraz podpisaną przez cztery spośród nich zgodę na ekshumację;
- w toku postępowania sanepid poprosił o namiary na dwóch członków rodziny, którzy nie poparli wniosku, a następnie podjął próbę uzyskania ich adresu (wobec jednej z nich bezskutecznie), po czym wystąpił (do córki/wnuczki zmarłych, a bratanicy wnioskodawczyni, której adres udało się ustalić) o wyrażenie zgody…
z ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych
art. 15 ust. 1 pkt 1. Ekshumacja zwłok i szczątków może być dokonana:
1) na umotywowaną prośbę osób uprawnionych do pochowania zwłok za zezwoleniem właściwego inspektora sanitarnego,
art. 10 ust. 1. Prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, a mianowicie:
1) pozostały małżonek(ka);
2) krewni zstępni;
3) krewni wstępni;
4) krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa;
5) powinowaci w linii prostej do 1 stopnia (…)
- …w odpowiedzi indagowana wskazała, że nie zgadza się na ekshumację, a to ze względu na zasadę poszanowania miejsca spoczynku zmarłych i ich ostatniej woli: zmarli całe życie byli związani ze „swoim” miastem, a nie z miejscowością, w której przeprowadziła się wnioskodawczyni (która ma prawo odwiedzać groby i z prawa tego regularnie korzysta) — a co do za pomysł, żeby zmarłych przeprowadzać za żywymi?
- (druga z osób korespondencji nie odebrała, więc nie zajęła stanowiska — a więc siłą rzeczy nie wyraziła zgody);
- zatem sanepid nie wydał zezwolenia na ekshumację;
- w odwołaniu od niekorzystnej decyzji kobieta podkreśliła, że jej bratanica została wydziedziczona przez zmarłego ojca, przez co utraciła prawo współdecydowania o pochówku i ewentualnym przeniesieniu zmarłego;
- aczkolwiek Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny zwrócił uwagę, że zgoda o ekshumacji zwłok zależy od zgody osób uprawnionych do pochowania zmarłego i nie ma związku z kwestiami spadkowymi i ew. wydziedziczeniem i podtrzymał odmowę;
skarga na decyzję:
- we wniesionej skardze wnioskodawczyni zwróciła uwagę, że urząd nie uwzględnił dobra i godności zmarłych, jak też faktu, że obecnie ich grobem nikt się nie interesuje i nie opiekuje;
- zaś brak zgody jednej osoby nie może godzić w interesy większości — która pragnie przeniesienia zmarłych bliżej miejsca, gdzie będą należycie uszanowani — zwłaszcza, że żaden przepis nie wymaga w tym zakresie jednomyślności uprawnionych;
- a skoro milczenie oznacza zgodę — brak możliwości wystąpienia o taką zgodę ze strony drugiej z uprawnionych nie może być interpretowane jako brak zgody;
orzeczenie WSA:
- prawo do pochowania osoby bliskiej, jak też prawo do ekshumowania szczątków jest elementem dobra osobistego w postaci kultu pamięci osoby zmarłej; prawo do przysługuje osobom wskazanym w ustawie o cmentarzach i chowaniu zmarłych;
- żadnej z tych osób nie przysługuje jednak pierwszeństwo w podejmowaniu decyzji o ekshumacji — dobra osobiste poszczególnych osób nie mogą ze sobą konkurować, zaś „gradacja” uprawnień nie wynika ze stopnia pokrewieństwa — przeto przeniesienie zwłok do innego grobu wymaga wspólnej zgody wszystkich uprawnionych (por. „Czy o ekshumacji zmarłego męża może decydować wdowa — czy wymagana jest zgoda wszystkich osób uprawnionych?”);
- (wynika to także z zasady, iż ekshumacja zwłok jest wyjątkiem od reguły — a regułą jest pozostawienie zwłok ludzkich w spokoju, por. „Czy brak zgody na przeniesienie grobu bliżej rodziny może naruszać prawo kultu zmarłych?”);
- jeśli jednak wśród członków rodziny istnieje spór, to jego rozstrzygnięcie nie może nastąpić w postępowaniu administracyjnym, lecz wyłącznie w drodze powództwa wytoczonego przed sądem cywilnym;
Prawo pochowania zwłok osoby zmarłej wraz z prawem do ekshumacji oraz pamięć o niej stanowi bowiem dobro osobiste, chronione przepisami prawa cywilnego, a do ochrony dóbr osobistych powołany jest sąd powszechny. Sprzeciw określonych osób uprawnionych co do ekshumacji może zaś potencjalnie powodować naruszenie dóbr osobistych innych uprawnionych.
- wydziedziczenie spadkobiercy nie jest przesłanką decydującą o pozbawieniu go prawa do decydowania o pogrzebie i ew. ekshumacji: skutkiem wydziedziczenia jest wyłącznie pozbawienie praw majątkowych, ale nie nie oznacza uszczuplenia jego dóbr osobistych;
- nie ma też znaczenia, że urzędowi nie udało się doręczyć korespondencji drugiej z córek zmarłego: raz, że wszystkie czynności zostały wykonane prawidłowo (na podstawie podanego przez wnioskodawczynię numeru PESEL ustalono adres zamieszkania kobiety, która po prostu nie odebrała pisma), dwa, że skoro ekshumacja wymaga zgoda — to owej zgody nie można wyinterpretować z tego rodzaju okoliczności.
Sumarycznie w ocenie WSA oznacza to, że brak zgody krewnych zmarłego na ekshumację wyklucza przeniesienie jego zwłok na inny cmentarz — a więc skarga na decyzję sanepidu została oddalona.