17 września to chyba dobry moment na krótką omówkę wczorajszej uchwały SN, w której stwierdzono, że służba na rzecz totalitarnego państwa nie może podlegać odpowiedzialności zbiorowej — bo demokratyczne państwo prawa nie może posługiwać się odpowiedzialnością zbiorową — zatem liczą się tylko indywidualne czyny funkcjonariusza komunistycznej bezpieki.
uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z 16 września 2020 r. (III UZP 1/20)
Kryterium „służby na rzecz totalitarnego państwa” określone w art. 13b ust. 1 ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin powinno być oceniane na podstawie wszystkich okoliczności sprawy, w tym także na podstawie indywidualnych czynów i ich weryfikacji pod kątem naruszenia podstawowych praw i wolności człowieka.
Uchwałę podjęto w odpowiedzi na następujące zagadnienie prawne przedstawione przez skład SN w sprawie III UZP 11/19:
1. Czy kryterium „pełnienia służby na rzecz totalitarnego państwa” określone w art. 13 b ust. 1 ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin wprowadzone ustawą z dnia 16 grudnia 2016 r. (Dz. U. z 2016 r., poz. 2270) zostaje spełnione w przypadku formalnej przynależności do służb w wymienionych w tym przepisie cywilnych i wojskowych instytucji i formacji w okresie od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r., potwierdzonej stosowną informacją Instytutu Pamięci Narodowej — Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu wydaną w trybie art. 13 a ust. 1 ustawy, czy też kryterium to powinno być oceniane na podstawie indywidualnych czynów i ich weryfikacji pod kątem naruszenia podstawowych praw i wolności człowieka służących reżimowi komunistycznemu?
2. w przypadku uznania, że kryterium formalnej przynależności do służb w wymienionych w tym przepisie cywilnych i wojskowych instytucji i formacji od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r. jest wystarczające do przyjęcia spełnienia przesłanki z art. 13b ust. 1 ustawy, to czy skutkuje ponownym obniżeniem świadczenia emerytalnego wobec funkcjonariusza organów bezpieczeństwa publicznego państwa, któremu w 2009 r. obniżono świadczenie emerytalne na podstawie art. 15b w związku z art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin?
Spór dotyczy oczywiście ustawy o „dekomunizacji emerytalnej” — wprowadzonych cztery lata temu przepisów, w myśl których za każdy rok służby dla totalitarnego państwa należy się 0% podstawy wymiaru emerytury (art. 15c ustawy), przy czym jako ową służbę traktuje się… sami zobaczcie jaka to lista.
art. 13b ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy (dodany Dz.U. z 2016 r. poz. 2270)
Za służbę na rzecz totalitarnego państwa uznaje się służbę od dnia 22 lipca 1944 r. do dnia 31 lipca 1990 r. w niżej wymienionych cywilnych i wojskowych instytucjach i formacjach:
1) Resort Bezpieczeństwa Publicznego Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego;
2) Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego;
3) Komitet do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego;
4) jednostki organizacyjne podległe organom, o których mowa w pkt 1-3, a w szczególności jednostki Milicji Obywatelskiej w okresie do dnia 14 grudnia 1954 r.;
5) służby i jednostki organizacyjne Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, i ich poprzedniczki, oraz ich odpowiedniki terenowe:
a) nadzorujące prace jednostek wypełniających zadania: wywiadowcze, kontrwywiadowcze, Służby Bezpieczeństwa, czynności operacyjno-techniczne niezbędne w działalności Służby Bezpieczeństwa, odpowiedzialne za szkolnictwo, dyscyplinę, kadry i ideowo-wychowawcze aspekty pracy w służbie bezpieczeństwa:
– Gabinet Ministra Spraw Wewnętrznych,
– Główny Inspektorat Ministra Spraw Wewnętrznych, z wyłączeniem Zespołu do spraw Milicji Obywatelskiej w wojewódzkich komendach Milicji Obywatelskiej oraz w wojewódzkich urzędach spraw wewnętrznych,
– Wojskowa Służba Wewnętrzna Jednostek Wojskowych MSW,
– Zarząd Ochrony Funkcjonariuszy,
b) wypełniające zadania wywiadowcze i kontrwywiadowcze:
– Departament I,
– Departament II,
– Biuro Paszportów, od dnia 1 kwietnia 1964 r.,
– Biuro „A”,
– Biuro Szyfrów,
– Biuro Radiokontrwywiadu,
– wydziały paszportów, od dnia 15 lipca 1964 r.,
– Zwiad Wojsk Ochrony Pogranicza,
– Inspektorat I,
– samodzielne grupy specjalne,
c) wypełniające zadania Służby Bezpieczeństwa:
– Departament Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa,
– Departament Ochrony Gospodarki,
– Departament Studiów i Analiz,
– Departament III,
– Departament IV,
– Departament V,
– Departament VI,
– Główny Inspektorat Ochrony Przemysłu, od dnia 27 listopada 1981 r.,
– Biuro Śledcze,
– Departament Społeczno-Administracyjny,
– Biuro Studiów Służby Bezpieczeństwa,
– Biuro Rejestracji Cudzoziemców,
– Zarząd Kontroli Ruchu Granicznego,
– Biuro Ochrony Rządu,
– Samodzielna Sekcja Operacyjno-Ochronna,
– Inspektorat Operacyjnej Ochrony Elektrowni Jądrowej w Żarnowcu,
d) wykonujące czynności operacyjno-techniczne niezbędne w działalności Służby Bezpieczeństwa:
– Biuro „B”,
– Biuro Informatyki,
– Biuro „C”,
– Biuro „T”, w tym Zakład Techniki Operacyjnej,
– Departament Techniki, w tym Zakład Konstrukcji Sprzętu Operacyjnego,
– Biuro „W”,
– Departament PESEL,
– Zarząd Łączności, od dnia 1 stycznia 1984 r.,
– Wydział Zabezpieczenia Operacyjnego,
– Samodzielna Stacja „P”,
– Inspektorat Analityczno-Informacyjny,
e) odpowiedzialne za szkolnictwo, dyscyplinę, kadry i ideowo-wychowawcze aspekty pracy w Służbie Bezpieczeństwa:
– Departament Kadr, z wyłączeniem terenowych odpowiedników jako całości w wojewódzkich, powiatowych i równorzędnych komendach Milicji Obywatelskiej oraz w wojewódzkich, rejonowych i równorzędnych urzędach spraw wewnętrznych,
– Departament Szkolenia i Wychowania, z wyłączeniem terenowych odpowiedników jako całości w wojewódzkich, powiatowych i równorzędnych komendach Milicji Obywatelskiej oraz w wojewódzkich, rejonowych i równorzędnych urzędach spraw wewnętrznych,
– Zarząd Polityczno-Wychowawczy,
– Biuro Historyczne,
– Akademia Spraw Wewnętrznych, a w jej ramach kadra naukowo-dydaktyczna, naukowa i naukowo-techniczna pełniąca służbę w Wydziale Bezpieczeństwa Państwa Akademii Spraw Wewnętrznych oraz na etatach Służby Bezpieczeństwa, a także słuchacze i studenci, którzy przed skierowaniem do Akademii Spraw Wewnętrznych pełnili służbę, o której mowa w pkt 5 i 6 oraz ust. 2 pkt 1,
– Centrum Wyszkolenia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Legionowie, a w jego ramach kadra naukowo-dydaktyczna, naukowa, naukowo-techniczna oraz słuchacze i studenci,
– Wyższa Szkoła Oficerska Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Legionowie, a w jej ramach kadra naukowo-dydaktyczna, naukowa, naukowo-techniczna oraz słuchacze i studenci,
– Szkoła Chorążych Biura „B”, a w jej ramach kadra naukowo-dydaktyczna, naukowa, naukowo-techniczna oraz słuchacze i studenci,
– Szkoła Chorążych Milicji Obywatelskiej z siedzibą w Warszawie, a w jej ramach kadra naukowo-dydaktyczna, naukowa, naukowo-techniczna oraz słuchacze i studenci,
– Wydział Pracy Operacyjnej w Ośrodku Doskonalenia Kadry Kierowniczej MSW w Łodzi, a w jego ramach kadra naukowo-dydaktyczna, naukowa oraz naukowo-techniczna,
– Samodzielna Sekcja Kadr,
– Samodzielna Sekcja Kadr i Szkolenia,
– Samodzielna Sekcja Informacji i Sprawozdawczości,
– Samodzielna Sekcja Ogólno-Organizacyjna;
6) jednostki organizacyjne Ministerstwa Obrony Narodowej i ich poprzedniczki:
a) Informacja Wojskowa oraz podległe jej jednostki terenowe, w tym Organa informacji Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” oraz Organa informacji Wojskowego Korpusu Górniczego,
b) Wojskowa Służba Wewnętrzna, w tym Zarząd Wojskowej Służby Wewnętrznej Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Wojsk Ochrony Pogranicza i jego poprzedniczki,
c) Zarząd II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego,
d) inne służby Sił Zbrojnych prowadzące działania operacyjno-rozpoznawcze lub dochodzeniowo-śledcze, w tym w rodzajach broni oraz w okręgach wojskowych.
Prowadzi to do oczywistych aktów sprawiedliwości — otóż jednemu z emerytów (kontrolerowi Wydziału „W” SB) zaliczono 0% podstawy za 30 lat, 1 miesiąc i 2 dni służby oraz 2,38% podstawy z tytułu 11 miesięcy pracy przed służbą — tj. 91,27 złotych (kwota ta została podwyższona do kwoty minimalnej emerytury).
Sąd nie uwzględnił odwołania emeryta, ponieważ stwierdził, iż sam fakt służby w enumeratywnie wymienionych formacjach i jednostkach — potwierdzony przez informację sporządzoną przez Instytut Pamięci Narodowej — jest wystarczający dla obniżenia świadczenia, bez względu na rodzaj czynności lub działań podejmowanych przez funkcjonariusza. Jednak sąd odwoławczy zauważył, że „ustawa dezubiekizacyjna” z 2009 r. już raz obniżyła mu wskaźnik podstawy emerytury, zaś te rozwiązania nie zostały zakwestionowane ani przez Trybunał Konstytucyjny (wyrok TK z K 6/09), ani przez ETPCz, co wcale jednak nie oznacza, że demokratyczne państwo prawa może się dwukrotnie rozliczać z funkcjonariuszami państwa totalitarnego.
Istotne w sprawie było także to, że w przypadku tego emeryta nie udowodniono żadnych przestępstw, ani też nie oceniono jego indywidualnych czynów pod kątem naruszenia podstawowych praw i wolności człowieka — zamiast odpowiedzialności indywidualnej ustawa przewiduje odpowiedzialność zbiorową, opartą wyłącznie na fakcie służby w określonej formacji. A przecież demokratyczne państwo nie może generalizować i apriorycznie przyjmować, że każdy funkcjonariusz był przestępcą, bo kłóci się to z zasadą indywidualnej odpowiedzialności i sądowego wymiaru sprawiedliwości.
Sąd Najwyższy podzielił te argumenty: dopuszczalne jest rozliczenie się z działalnością państwa totalitarnego, jednak dopuszczalne jest wyłącznie pociągnięcie do odpowiedzialności jednostki za jej własne czyny — natomiast nie jest dopuszczalne wprowadzenie odpowiedzialności zbiorowej. Konstytucja już w preambule gwarantuje prawa obywatelskie każdemu, w tym rzetelność i sprawność działania instytucji publicznych, co odróżnia współczesną Polskę od państwa totalitarnego — przeto władze nie mogą wprowadzać prawa opartego na odpowiedzialności zbiorowej i w oparciu o sam fakt służby w konkretnej formacji odbierać praw emerytalnych.
Zamiast komentarza: myślę, że — niezależnie od oceny poprzedniego ustroju i osób, które (niekiedy bezprawiem) realizowały jego cele — nie sposób nie przyklasnąć uchwale. Bez dwóch zdań bowiem odpowiedzialność zbiorowa była stosowana przez władze państw totalitarnych — zaś walcząc z jego złogami nie można posiłkować się metodami totalitarnymi.