Czy mandat karny za wykroczenie jest orzeczeniem, a więc dalsze ściganie sprawcy za ten sam czyn naruszałoby zakaz ne bis in idem? Jeśli rzecz dotyczy wykroczenia ciągłego, które jako „suma” wykroczeń powinna być oceniana jako przęstepstwo? Czy jednak grzywna nałożona mandatem nie jest orzeczeniem, a postępowanie wykroczeniowe nie jest postępowaniem karnym, zatem powaga rzeczy osądzonej nie zachodzi?
postanowienie Sądu Najwyższego z 10 września 2024 r. (IV KK 145/24)
Uprzednie prawomocne zakończenie postępowania w sprawach o wykroczenie, w tym — w drodze mandatu karnego — stwarza stan powagi rzeczy osądzonej i aktualizuje zasadę ne bis in idem. Zasada ta wyklucza możliwość wszczęcia i prowadzenia postępowania w przedmiocie odpowiedzialności za popełnione w warunkach czynu ciągłego z art. 12 § 2 kk przestępstwo, jeśli wcześniej doszło do prawomocnego rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności za stanowiące elementy czynu ciągłego zachowania, wypełniające samoistnie znamiona wykroczenia.
Orzeczenie dotyczyło możliwości kwalifikowania wykroczenia ciągłego jako przestępstwa oraz tego, czy uprzednio nałożony mandat za wykroczenie tworzy sytuację res iudicata i oznacza zakaz ne bis in idem.
opis sytuacji:
- kobieta, która dokonała, w odstępie niecałych dwóch tygodni, siedmiu sklepowych kradzieży towaru o łącznej wartości ok. 1000 zł, została oskarżona o przęstepstwo z art. 278 par. 1 kk w zw. z art. 12 par. 2 kk;
- zastosowano art. 12 par. 2 kk, ponieważ zaboru w celu przywłaszczenia dokonała jako wykroczenia ciągłego, tj. „działając w krótkich odstępach czasu, przy wykorzystaniu takiej samej sposobności”;
- sąd I instancji dostrzegł, że za cztery kradzieże złodziejka została ukarana mandatem (i to przed wniesieniem aktu oskarżenia), a więc w tym zakresie postępowanie umorzył, ponieważ dalsze ściganie naruszałoby zakaz wielokrotnego karania za ten sam czyn;
- natomiast uznając ją winną przestępstwa kradzieży co do pozostałych czynów, wymierzył jej karę 7 miesięcy ograniczenia wolności;
- sąd odwoławczy, analizując apelację prokuratora na niekorzyść, doszedł do innego przekonania: w istocie doszło do trzech odrębnych wykroczeń kradzieży, których wartość nie przekraczała 800 zł, a więc sprawczyni może ponosić odpowiedzialność wyłącznie z art. 119 par. 1 kw w zw. z art. 9 par. 2 kw;
art. 12 par. 2 kodeksu karnego
Odpowiada jak za jeden czyn zabroniony wyczerpujący znamiona przestępstwa ten, kto w krótkich odstępach czasu, przy wykorzystaniu tej samej albo takiej samej sposobności lub w podobny sposób popełnia dwa lub więcej umyślnych wykroczeń przeciwko mieniu, jeżeli łączna wartość mienia uzasadnia odpowiedzialność za przestępstwo.
art. 10a par. 1 kodeksu wykroczeń
Jeżeli czyn będący wykroczeniem, za które wymierzono karę lub środek karny, stanowi, wspólnie z innym czynem lub czynami, ze względu na łączną wartość mienia przestępstwo, za które wymierzono karę lub środek karny tego samego rodzaju, wykonuje się surowszą karę lub środek karny. (…)
art. 17 par. 1 pkt 7 kodeksu postępowania karnego
Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy:
7) postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się;
art. 5 par. 1 pkt 8 kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia
Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy:
8) postępowanie co do tego samego czynu obwinionego zostało prawomocnie zakończone lub wcześniej wszczęte, toczy się;
kasacja Prokuratora Generalnego:
- w kasacji od tego wyroku Prokurator Generalny podkreślił, iż prawomocne ukaranie sprawcy wykroczenia mandatem karnym nie kreuje stanu powagi rzeczy osądzonej — bo grzywna nałożona w drodze mandatu nie jest orzeczeniem co do winy i kary;
- zatem dalsze ściganie sprawcy za przestępstwo ciągłe nie narusza zakazu podwójnego karania;
orzeczenie Sądu Najwyższego:
- kwestia sporna dotyczy tego, czy istnieje możliwość dwukrotnego wartościowania czynów, z których każdy jest wykroczeniem, acz łącznie mogą być traktowane jako przęstepstwo ciągłe — i czy wcześniejszy mandat aktualizuje zakaz ne bis in idem?
- pytanie to jest szczególnie istotne w kontekście nowelizacji kk i kw z 2018 r., która nakazała kwalifikować wykroczenia ciągłe, których wartość się „sumuje”, jako przestępstwa; w praktyce pojawił się pogląd, iż zasada res iudicata nie dotyczy mandatów za wykroczenia, które łącznie należy traktować jako przęstepstwo (np. wyrok SN z 13 czerwca 2024 r., IV KK 181/24, wyrok SN z 7 marca 2024 r., V KK 39/24);
- przyjęto bowiem, iż postępowanie wykroczeniowe nie jest postępowaniem karnym, zaś niedopuszczalność ponownego orzekania w sprawie o przęstepstwo dotyczy tylko zakończonego postępowania karnego (por. „Czy zasada ne bis in idem dotyczy także innego postępowania z inną kwalifikacją — w/s tego samego czynu?”);
- ta wykładnia jest w świetle zasad odpowiedzialności nieprawidłowa: sęk w tym, że zarówno odpowiedzialność wykroczeniowa, jak i karna, stanowią przejaw odpowiedzialności o charakterze punitywnym, za czyn człowieka zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, o znamionach określonych w ustawie, zawiniony i społecznie szkodliwy;
- można zatem powiedzieć, że odpowiedzialność wykroczeniowa jest odpowiedzialnością karną — tyle, że nie za przęstepstwo, lecz za wykroczenie (jest to odpowiedzialność karna sensu largo), o czym przekonuje treść Konstytucji, która nie rozróżnia tych kwestii;
- gwarancje procesowe w postaci zakazu ne bis in idem mają charakter wyłącznie proceduralny, zaś na gruncie konstytucyjnym wywodzone są z zasad demokratycznego państwa prawa oraz prawa do sądu i rzetelnego, sprawiedliwego procesu;
- gwarancje te mają jednak także charakter konwencyjny, a w orzecznictwie ETPCz i TSUE zakaz ponownego oskarżania, sądzenia i karania traktowany jest szeroko, tj. jako przeszkodę postrzega się każdy „wyrok”, w tym także decyzję policji czy prokuratora o umorzeniu sprawy, zaś możliwość podwójnego ukarania — za ten sam czyn, traktowany zarówno za wykroczenie, jak i przestępstwo — wyklucza wcześniejsze prawomocne rozstrzygnięcie (por. wyrok TSUE z 25 stycznia 2024 r., C‑58/22; aczkolwiek w jednej ze spraw ETPCz przyjął, iż w przypadku idealnego zbiegu przestępstw jest możliwe prowadzenie dwóch odrębnych postępowań);
Art. 4 Protokołu 7 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka ustanawia zakaz ponownego sądzenia rozumiany proceduralnie, który nie pozwala nie tylko na ponowne karanie, ale również na ponowne oskarżanie i prowadzenie kolejnego postępowania o ten sam czyn.
- zatem zakaz ne bis in idem tworzy każde — skazujące, uniewinniające — prawomocne orzeczenie dotyczące tego samego czynu rozumianego jako określone zachowanie człowieka, zagrożonego sankcją (stąd tak bardzo istotny jest opis czynu, por. „Czy brak uprzedniej karalności wpływa na ocenę szkodliwości społecznej czynu?”);
- skoro nie chodzi o rozumienie formalne postępowanie karne / wykroczeniowe, to niezależnie od dywagacji, czy mandat karny jest rozstrzygnięciem o winie, niewątpliwie jest on formą represji za popełniony czyn — sankcją w postaci grzywny;
- wszakże wystawiony mandat jest prawomocny, a jego wzruszenie może nastąpić wyłącznie w nadzwyczajnym trybie — zatem jest formą penalizacji czynu zabronionego.
Stwierdzając, iż sprawca, który został już ukarany mandatem za wykroczenie nie może być drugi raz ścigany za ten sam czyn, tym razem kwalifikowany jako przęstepstwo, choćby i na podstawie przepisu nakazującego „sumowanie” czynów ciągłych jednostkowo będących wykroczeniem, SN oddalił skargę kasacyjną.