Polskie prawo zrównuje w skutkach ślub cywilny i kościelny, acz nakazuje, by ksiądz przesłał — w ciągu 5 dni — dokumenty do Urzędu Stanu Cywilnego, aby na ich podstawie sporządzić akt małżeństwa. Jakie są zatem skutki opóźnienia w dostarczeniu tych papierów do urzędu? Czy spóźnione zaświadczenie o zawarciu oznacza, że do skutecznego zawarcia małżeństwa wyznaniowego nie doszło?
uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2023 r. (III CZP 71/22)
Niezależnie od tego, czy dopełnione zostały wymagania przewidziane w art. 8 kro, małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu a kierownik urzędu stanu cywilnego sporządzi akt małżeństwa (art. 1 § 2 kro).
Sprawa zaczęła się od ślubu konkordatowego i pomyłki wikariusza, który zaświadczenie o zawarciu małżeństwa wysłał do Urzędu Stanu Cywilnego po przeszło 5 dniach; proboszcz podpowiedział nowożeńcom, że błąd można naprawić ponawiając ceremonię w urzędzie — a ponieważ ci się nie zgodzili, „za sugestią” urzędnika wpisał późniejszą datę ślubu, która pojawiła się także w akcie małżeństwa
Później wszystko poszło, jak poszło: najpierw kredyt hipoteczny, a następnie żona wystąpiła o separację i alimenty — a mąż o pozwał żonę o ustalenie nieistnienia małżeństwa (art. 2 kro).
Sąd prawomocnie uznał, że skoro był ślub, to doszło do zawarcia małżeństwa — azaliż inne są skutki oświadczenia woli zgodnie złożonego przez nupturientów? Owszem, przekroczenie terminu na przesłanie dokumentów do USC powinno skutkować odmową sporządzenia aktu małżeństwa, ale skoro akt ten został sporządzony, to jest skuteczny — zaś w świetle konkordatu termin przesłania dokumentów przez księdza nie stanowi koniecznej i konstytutywnej przesłanki zawarcia związku małżeńskiego.
Sprawa trafiła do SN, który zwrócił uwagę, że akt małżeństwa postrzegany jest trojako: (i) jako warunek konstytutywny zawarcia małżeństwa — zaś termin ma charakter prekluzyjny, zatem jego przekroczenie oznacza, iż małżeństwo zawarte nie zostało ; (ii) jako „dopełnienie” przesłanki dla powstania stosunku prawnego małżeństwa — a więc skoro akt został sporządzony, to małżeństwo zawarte zostało; (iii) jako dokument o charakterze deklaratoryjnym — a więc jest to termin li tylko instrukcyjny, zaś przepis ma charakter porządkowy — zatem zwrócił się do powiększonego składu z następującym zagadnieniem prawnym (postanowienie SN z 28 kwietnia 2021 r., II CSKP 24/21):
art. 1 par. 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
Małżeństwo zostaje również zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu i kierownik urzędu stanu cywilnego następnie sporządzi akt małżeństwa. Gdy zostaną spełnione powyższe przesłanki, małżeństwo uważa się za zawarte w chwili złożenia oświadczenia woli w obecności duchownego.
art. 8 par. 2-3 kro
§ 2. Niezwłocznie po złożeniu oświadczeń [o zawarciu małżeństwa wyznaniowego] duchowny sporządza zaświadczenie stwierdzające, że oświadczenia zostały złożone w jego obecności przy zawarciu związku małżeńskiego podlegającego prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego. Zaświadczenie to podpisują duchowny, małżonkowie i dwaj pełnoletni świadkowie obecni przy złożeniu tych oświadczeń.
§ 3. Zaświadczenie, o którym mowa w § 2 (…) duchowny przekazuje do urzędu stanu cywilnego przed upływem pięciu dni od dnia zawarcia małżeństwa (…)
art. 87 par. 5 ustawy prawo o aktach stanu cywilnego
Kierownik urzędu stanu cywilnego sporządza akt małżeństwa, jeżeli stwierdzi, że zachowany został termin, o którym mowa w art. 8 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Jeżeli nie zachowano wskazanego terminu, kierownik urzędu stanu cywilnego odmawia sporządzenia aktu małżeństwa.
Czy zostaje zawarte małżeństwo (art. 1 § 2 k.r.o.) w przypadku, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu i kierownik urzędu stanu cywilnego następnie sporządzi akt małżeństwa na podstawie zaświadczenia, o którym mowa w art. 8 § 2 kro, podpisanego przez innego duchownego i przekazanego do urzędu stanu cywilnego po upływie terminu przewidzianego w art. 8 § 3 kro?
Sąd Najwyższy przypomniał, iż konkordatowym warunkiem cywilnoprawnej skuteczności małżeństwa kanonicznego jest wpisanie do akt stanu cywilnego, na podstawie wniosku przesłanego do USC w terminie 5 dni, przy czym wystarczające jest nadanie przesyłki poleconej w placówce pocztowej (art. 10 Konkordatu zawartego między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, art. 8 par. 3 kro). Następnie USC sporządza, niezwłocznie, acz nie później niż w następnym dniu roboczym, akt małżeństwa, jako datę jego zawarcia wpisując dzień ceremonii kościelnej. W przypadku upływu tego terminu kierownik USC odmawia sporządzenia aktu małżeństwa. W orzecznictwie przyjmuje się, że akt małżeństwa zawartego w formie wyznaniowej ma charakter konstytutywny (wyrok SN z 3 marca 2004 r., III CK 346/02), zaś pięciodniowy termin ma charakter prekluzyjny, a więc nieprzywracalny (postanowienie SN z 16 listopada 2005 r., V CK 325/05).
W ocenie SN prawidłowy jest pogląd, iż sporządzony przez USC akt małżeństwa wyznaniowego ma charakter konstytutywny, o czym przesądza m.in. zwrot „małżeństwo zostaje zawarte … sporządzi akt małżeństwa”, a także przepis, w myśl którego sporządzenie aktu wbrew przepisom jest zaskarżalne w drodze powództwa o ustalenie nieistnienia małżeństwa (w przeciwnym razie podstawą powództwa nie byłoby sporządzenie aktu małżeństwa. Historycznie reguła ta ma na celu zapewnienie kontroli państwa nad małżeństwami zawieranymi w kościołach, stąd też różnica między ślubem cywilnym, w przypadku którego sporządzenie aktu nie warunkuje zawarcia małżeństwa.
Natomiast wskazany w art. 8 par. 3 kro termin nie ma ani charakteru instrukcyjnego, ani zawitego (jego adresatem jest duchowny) — w istocie jest to termin administracyjny, zaś w ramach tej procedury ksiądz ma status szczególnego podmiotu administrującego. W konsekwencji spóźnione zaświadczenie o zawarciu małżeństwa wyznaniowego nie oznacza braku zawarcia związku małżeńskiego — pod warunkiem, że USC uwzględni zaświadczenie, choćby otrzymane po terminie, i sporządzi akt małżeństwa. Sęk bowiem w tym, że warunkiem skuteczności zawarcia małżeństwa nie jest terminowość wysłania przez proboszcza zaświadczenia, ani też zachowanie innych wymogów proceduralnych — kluczowe są oświadczenia woli nupturientów oraz fakt sporządzenia aktu małżeństwa.
Sporządzenie aktu małżeństwa niejako „konwaliduje” niezachowanie terminu.
W uzasadnieniu uchwały podkreślono, iż pogląd taki odpowiada także założeniom wykładni celowościowej: w obiegu istniałby „spóźniony” akt małżeństwa, przez co małżonkowie byliby przekonani o prawidłowości i skuteczności jego zawarcia — zaś ewentualne ujawnienie uchybień, czasem po wielu latach, mogłoby pociągać za sobą poważne skutki dla wielu osób (np. wspólnych dzieci). W innej natomiast sytuacji byliby nowożeńcy, którym kierownik USC natychmiast odmówił sporządzenia aktu, ponieważ oni od razu wiedzieliby, że należy reagować.