Czy możliwe jest przywrócenie do pracy funkcjonariusza KAS, którego stosunek służbowy wygasł wskutek ustawowej reorganizacji? Czy jednak stosunek służbowy nie podlega regulacjom kodeksu pracy, a więc nie jest także dopuszczalne wydanie orzeczenia odnoszącego się do — nieistniejącego — stosunku pracy? A przy okazji: czy sąd powszechny może wyręczyć sąd administracyjny i nakazać organowi wydanie decyzji administracyjnej?
wyrok Sądu Najwyższego z 22 stycznia 2020 r. (I PK 209/18)
1) Funkcjonariusz służby celnej nie jest pracownikiem w rozumieniu kodeksu pracy i nie ma do niego zastosowania zasada subsydiarnego stosowania przepisów kodeksu pracy zawarta w art. 5 kp.
2) Art. 199(1) kpc a contrario może być też podstawą do przekazania sprawy do postępowania administracyjnego, gdy powód niezasadnie wszczął sprawę o roszczenie, które mu nie przysługiwało.
3) Funkcjonariusz służby celnej, którego stosunek służbowy wygasł z końcem sierpnia 2017 r. w związku z wprowadzonymi zmianami w administracji celno-skarbowej i któremu nie zaproponowano dalszej służby lub zatrudnienia nie ma zasadnego roszczenia o przywrócenie do pracy (w stosunku pracy). Ma natomiast prawo do żądania wydania decyzji dotyczącej jego stosunku służbowego i jej kontroli przed sądem administracyjnym.
Orzeczenie dotyczyło roszczeń funkcjonariusza służby celnej, który nie otrzymał propozycji służby po reorganizacji i powołaniu Krajowej Administracji Skarbowej (por. „Ex-pracownikowi Urzędu Celnego, którego stosunek wygasł po powołaniu KAS, przysługuje „zwykła” odprawa pracownicza” i „Wydanie świadectwa pracy po przekształceniu stosunku służbowego KAS”), więc wystąpił przeciwko Izbie Administracji Skarbowej z powództwem o przywrócenie do pracy (równocześnie występując ze skargą do WSA na bezczynność).
art. 5 kodeksu pracy
Jeżeli stosunek pracy określonej kategorii pracowników regulują przepisy szczególne, przepisy kodeksu stosuje się w zakresie nieuregulowanym tymi przepisami.
Sąd stwierdził, iż odmowa — bez wyjaśnienia przyczyn i wskazania kryteriów wyboru — dalszego zatrudnienia może być przedmiotem postępowania przed sądem powszechnym (zwłaszcza, że WSA odrzucił skargę, co jednak nie może oznaczać pozbawienia powoda prawa do ochrony sądowej). Brak złożenia propozycji dalszej pracy w KAS nie jest zdarzeniem skutkującym wygaśnięciem stosunku pracy, przeto KAS ma obowiązek wykazać związek między reorganizacją a zwolnieniem z pracy, a także wykazać kryteria doboru pracowników do zwolnienia. Arbitralne zwolnienie z pracy pod pozorem reformy administracji państwowej stanowi nadużycie prawa, a także narusza konstytucyjne gwarancje prawa do pracy i zakaz dyskryminacji — bo funkcjonariusz nie może być sytuowany prawnie gorzej niż „typowy pracownik”. Z tego względu prawomocnie powoda prawomocnie przywrócono do pracy.
W skardze kasacyjnej strona pozwana wskazała m.in., że stosunek służbowy nie podlega prawu pracy, a więc niedopuszczalne jest zarówno przywrócenie do pracy funkcjonariusza KAS, jak też orzekanie przez sąd pracy w sprawie wygaśnięcia stosunku służbowego (zarazem przywrócenie do pracy osoby związanej stosunkiem służbowym stanowiło orzekanie ponad żądanie). Co więcej Izbie Administracji Skarbowej brak zdolności sądowej, co oznacza nieważność całego postępowania.
art. 199(1) kodeksu postępowania cywilnego
Sąd nie może odrzucić pozwu z tego powodu, że do rozpoznania sprawy właściwy jest organ administracji publicznej lub sąd administracyjny, jeżeli organ administracji publicznej lub sąd administracyjny uznały się w tej sprawie za niewłaściwe.
Sąd Najwyższy nie podzielił wszystkich argumentów: (i) skoro powód żądał przywrócenia do pracy, przeto wyrok przywracający go do pracy nie naruszał art. 321 par. 1 kpc; (ii) zdolność sądową w sprawach pracowniczych wyznacza status pracodawcy, zatem zarzut nieważności postępowania jest nietrafny.
Nie oznacza to jednak, iżby żądanie było uzasadnione. Otóż funkcjonariusz służby celnej nie pozostawał w stosunku pracy, nie miał więc prawa domagać się przywrócenia do pracy — jego stosunek służbowy wygasł, oferta pracy nie została mu przedstawiona, po wygaśnięciu stosunku służbowego nie wykonywał pracy, co mogłoby pozwolić na domniemanie zatrudnienia. Nie będąc pracownikiem, funkcjonariusz nie podlega przepisom kodeksu pracy nawet w zakresie określonym art. 5 kp. Oznacza to, że powództwo o przywrócenie do pracy funkcjonariusza KAS podlegało oddaleniu.
Nie oznacza to jednak, iżby oddalenie powództwa opartego na prawie pracy zamykało jakąkolwiek drogę odwoławczą. Nieprzedstawienie propozycji dalszej służby należy traktować jako zwolnienie ze służby, które wymaga wydania przez KAS decyzji administracyjnej (por. uchwała NSA z lipca 2019 r., I OPS 1/19), zaś taka decyzja powinna uwzględniać ustawowe kryteria (art. 165 ust. 7 upwuKAS), a następnie podlega stosownej kontroli sądowoadministracyjnej. Wprawdzie skarga na odmowę przedstawienia propozycji kontynuacji służby w KAS została przez odrzucona (WSA stwierdził, że „organ nie był zobowiązany do złożenia propozycji służby”, zaś NSA odrzucił skargę kasacyjną ze względów formalnych), jednak rozstrzygnięcie takie nie ma wpływu na odrębne postępowanie przed sądem pracy. Brak możliwości przywrócenia do pracy nie oznacza, iżby funkcjonariusz tracił uprawnienia w zakresie, w jakim może żądać wydania decyzji dotyczącej stosunku służbowego — w takim przypadku sąd powszechny jest uprawniony do przekazania sprawy do trybu administracyjnego (art. 199(1) kpc), choćby oddalił powództwo o przywrócenie do pracy.
Ponieważ nie uczyniono tego na wcześniejszym stadium postępowania, Sąd Najwyższy zdecydował o uchyleniu wyroku odwoławczego i merytorycznej zmianie orzeczenia sądu I instancji — zobowiązując dyrektora Izby Administracji Skarbowej do wydania decyzji dotyczącej stosunku służbowego funkcjonariusza.