Warunkiem żądania zapłaty zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych jest nie tylko bezprawność naruszenia, ale także wyrządzenie krzywdy. Jak jednak traktować te przepisy w przypadku osób prawnych, które uczuć nie mają, a więc odczuwać nic nie mogą? Nad zagadnieniem czy prawo pozwala zasądzić zadośćuczynienie za naruszenie dóbr osobistych osoby prawnej jakiś czas temu pochylił się Sąd Najwyższy.
uchwała SN z 3 października 2023 r. (III CZP 22/23)
Artykuł 448 kc (obecnie art. 448 § 1 kc) stosuje się odpowiednio do osób prawnych (art. 43 kc).
Sprawa zaczęła się od wytoczonego przez spółkę z o.o. powództwa dotyczącego opublikowanego w internecie krytycznego komentarza, w którym zażądano m.in. zadośćuczynienia pieniężnego za naruszenie dóbr osobistych.
Sąd I instancji uwzględnił roszczenia co do zasady i zasądził 5 tys. zł tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Jednak sąd odwoławczy dostrzegł istotną wątpliwość: otóż zadośćuczynienie przysługuje nie tyle za samo w sobie bezprawne naruszenie dóbr osobistych, lecz za krzywdę. Krzywda to pewnego rodzaju negatywne doznania, odczucia, etc. — a przecież odczuwać może tylko osoba fizyczna, a osoba prawna uczuć ani odczuć nie ma, więc krzywdy także nie odczuwa. Uznając, iż być może „odpowiednie” stosowanie przepisów oznacza, że zadośćuczynienie spółce przysługiwać nie może, sąd zwrócił się do SN ze stosownym zagadnieniem prawnym (por. „Czy osoba prawna może odczuwać krzywdę?”).
z kodeksu cywilnego
art. 23. Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.
art. 448 § 1. W razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę albo zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia.
art. 43. Przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio do osób prawnych.
Odnosząc się do tego zagadnienia Sąd Najwyższy podkreślił, że nie może budzić wątpliwości, iż pojęcie dóbr osobistych odnosi się nie tylko do osób fizycznych, ale także do osób prawnych, przy czym przepisy te stosuje się nie wprost, lecz „odpowiednio”. Dobra osobiste osób prawnych to wartości niemajątkowe, które związek z właściwym funkcjonowaniem w zakresie prowadzonej działalności. Pojęcia tego nie można definiować identycznie jak dóbr osobistych osób fizycznych, już choćby przez to, że osobie prawnej nie przysługuje przymiot życia, wolności, swobody sumienia, zdrowia, twórczości artystycznej — ale przecież funkcjonowanie osoby prawnej może zależeć od jej reputacji, renomy, firmy, tajemnicy korespondencji, etc.
Krzywda spowodowana czynem [naruszającym dobra osobiste] obejmuje nie tylko cierpienia psychiczne pokrzywdzonego, ale również inne negatywne niemajątkowe skutki wywołane tym działaniem np. ukształtowanie się i utrzymywanie w określonym czasie w świadomości odbiorców tych informacji i ocen o pokrzywdzonym.
Z tego względu krzywdy może doznać także osoba fizyczna, której stan umysłowy i możliwości percepcji wykluczają doznanie zniewagi — bo przecież naruszenie dóbr osobistych oceniamy nie z perspektywy subiektywnych odczuć pokrzywdzonego, lecz biorąc pod uwagę obiektywny odbiór społeczny.
Tak rozumiane zadośćuczynienie za doznaną krzywdę ma kilka funkcji, tj. represyjną, prewencyjną i kompensacyjną, zarazem trzeba mieć na uwadze, iż zgodnie z prawem przysługuje ono przysługuje nie „pokrzywdzonemu”, lecz „temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone”. Nie ma przy tym wątpliwości, że osoba prawna nie może doznawać cierpień fizycznych i psychicznych, jednak pojęcia krzywdy nie można łączyć tylko z tego rodzaju odczuciami. W przypadku osób prawnych naruszenie dóbr osobistych może skutkować szkodą niemajątkową, której nie da się jednoznacznie wymierzyć w pieniądzu, ale która dotyka jej sfery działalności (np. obrotu, wiarygodności, atrakcyjności oferty, etc.).
W odniesieniu do osób prawnych przez krzywdę należy rozumieć szkodę o charakterze będącą następstwem naruszenia dobra osobistego osoby prawnej. Użyty w art. 448 kc termin „krzywdy” stanowi synonim pojęcia, którym nie posługuje się wprost ustawodawca w przepisach kodeksu cywilnego, a mianowicie „szkody niemajątkowej”, którą w odniesieniu do osób fizycznych określa jako „krzywdę”.
Rozważania te doprowadziły Sąd Najwyższy do konkluzji, iż zadośćuczynienie za naruszenie dóbr osobistych osoby prawnej nie jest wykluczone na gruncie art. 43 kc, który nie pozwala na tak znaczne rozróżnienie sytuacji osób prawnych i osób fizycznych, zarazem zasądzenia świadczenia tego rodzaju nie sposób oprzeć o konstytucyjne regulacje dotyczące wolności słowa.